Møre og Romsdal

I det meste av fylket er berggrunnen gneisbergartar av grunnfjellsalder, men sterkt påverka i kaledonsk tid, sjå kaledonske orogenese. På Sunnmøre finst lommer med olivin (dunitt) og serpentin, likeins eklogitt. Dette er djupbergartar som er trengd gjennom eller blottlagt ved erodering av gneisdokkene.

I indre deler av Nordmøre, til dømes i delar av Sunndalsfjella og Trollheimen og i eit belte austover frå Stangvikfjorden gjennom Surnadal til fylkesgrensa, opptrer sterkt omdanna kambrosilurbergartar, ein går ut frå det store trønderske området med berggrunn av kaledonsk opphav. På Smøla finn ein diorittbergarter, gabbro og omdanna kambrosilurbergartar.

I Raudsand på vestsida av Tingvollfjorden i Romsdal var det drift på jernmalmførekomstar fram til 1982 i Rødsand Gruber, og i Vanylven er det drift på ein olivinforekomst som er blant Europas største. Begge desse førekomstane ligg i det prekambriske gneisområdet.

Berggrunnen i fylket vart under den kaledonske fjellkjedefaldinga pressa saman ved trykk frå nordvest, slik at det vart danna strøkretningar sørvest–nordaust. Samtidig vart det danna sprekkar på tvers av lengderetninga. Erosjonskreftene har, først og fremst i tertiær etter at den skandinaviske landsblokka vart heva, grave i desse strøk- og brotlinjene, og det vart på den måten danna eit forgreina system av djupe dalar og fjordar mellom høge og bratte fjellparti, og med ei rekkje store og små øyar utanfor.

I alle dei tre hovudområda av fylket når fjella over 1900 meter over havet: Puttegga på Sunnmøre (1999 meter over havet), Karitind (1982 meter over havet) på grensa mellom Sunnmøre og Romsdal og Storskrymten (1985 meter over havet) på Nordmøre, på fylkesgrensa mot Trøndelag og Innlandet. Heilt innan Romsdal er Kleneggen (1964 meter over havet) høgast.

Mest kjent av fjellområda i Møre og Romsdal er Trollheimen på grensa mellom Nordmøre og Trøndelag, Romsdalsfjella med mellom anna Trolltindane i nedre del av Romsdal, Sunnmørsalpane på begge sider av Hjørundfjorden og Tafjordfjella frå botnen av Tafjorden og sørvestover mot Reinheimen nasjonalpark.

Rundt 55 prosent av fylkesarealet ligg over den klimatiske skoggrensa, som stig frå cirka 200 meter over havet i dei ytre bygdene til cirka 600 meter i dei indre. Flatare område finst nedst i dalbotnen i dei mange korte dalane, i Sunndalen og Romsdalen, som har flate strekningar langt innover, og i den breiare Surnadalen. Større samanhengande lågland blir danna av strandflata i dei ytre delane mot kysten. Mykje av det er myrlendt, som ut mot kysten langs Hustadvika, på øya Gossa i Aukra og på Smøla. Av fylkesarealet er 4,3 prosent dyrka jord, 30,8 prosent skog, 3,8 prosent myr og 0,6 prosent varig snø og is.

Møre og Romsdals busetjingshistorie går tilbake til dei første steinalderbusetjingane i Noreg . Fosnakulturen har namnet sitt frå Kristiansund , der dei første funna frå eldre steinalder vart gjorde i 1909. Sidan har ei rekkje funn vorte gjord, dei aller fleste i ytre strøk.

I 1801 hadde Møre og Romsdal 57 300 innbyggjarar eller 6,5 prosent av den samla befolkninga i landet. Sidan har fylkets del av folkemengda i landet – med unntak av perioden 1845–1875 – vist nedgang. Delen var 6,4 prosent i 1875 og 6,1 prosent i 1900. Bak nedgangen i denne perioden ligg flyttinga til dei større byområda her i landet og framfor alt utflyttinga til Amerika. Nedgangen i fylkets del av befolkninga i landet heldt fram under det økonomiske tilbakeslaget i mellomkrigstida, men vart deretter følgt av ein lang periode med ein relativt sett stabil del av befolkninga i landet. Fylket hadde såleis 5,9 prosent av befolkninga i landet i 1950 og 5,8 prosent i 1970. Sidan har delen gått tilbake. Den var sokken til 5,4 prosent i 2001 og 5,1 prosent i 2015, og i 2020 var delen sokken til 4,9 prosent (med ny fylkesinndeling).

Sjølv om Møre og Romsdals befolkningsdel stort sett har vore i nedgang, har folketalet i absolutte tal heile tida vist auke. I dei 200 åra 1801–2001 auka folketalet i fylket med 226 prosent eller gjennomsnittleg 0,7 prosent årleg, og i tiårsperioden 2010–2020 med gjennomsnittleg 0,6 prosent årleg mot 1,0 prosent i heile landet.

Etter andre verdskrigen har Sunnmøre og Romsdal hatt sterkast befolkningsvekst og dermed aukande del av folketalet i fylket. Sidan slutten av 1970-åra har dette gitt Sunnmøre over halvparten av befolkninga i fylket, og i 2020 var Sunnmøres del auka til 55,9 prosent mot 23,7 prosent i Romsdal og 20,4 prosent på Nordmøre (etter den nye kommuneinndelinga).

Eit anna aspekt ved befolkningsutviklinga i Møre og Romsdal er at ho stort sett går føre seg i og omkring dei største byane/tettstadene, medan områda på kysten og i dei indre fjordstrøka, særleg på Nordmøre, til dels har hatt nedgang eller ein mindre vekst enn elles i fylket. Det finst likevel unntak frå dette hovudbiletet. Etter tusenårsskiftet har til dømes fleire kystkommunar på Sunnmøre som Ulstein og Hareid og ein fjordkommune som Volda hatt ein betydeleg befolkningsvekst, likeins kystkommunane Aukra og Fræna/Eide (Hustadvika) i Romsdal.

Busetjinga i Møre og Romsdal er relativt tett på strandflata, det vil seie i låglandet på kysten, til dels også innover langs enkelte av fjordane og i dei lågare deler av dalføra innanfor. Ein stor del av befolkninga i fylket bur på øyar. Av dei 26 kommunane i fylket (frå 2020) ligg sju i sin heilskap på øyar, mellom anna Kristiansund. Dei indre delane av fylket, som i stor grad er fjellområde, er svært tynt busett.

Av befolkninga i Møre og Romsdal bur 73 prosent i til saman 87 tettstader (2019). Til samanlikning var tettstadsdelen for landet samla sett dette året 82 prosent. Dei tre største tettstadene er (folketal 2019): Ålesund, som omfattar den samanhengande tettgrenda Ålesund–Spjelkavik–Langevåg (53 234), Molde (21 103) og Kristiansund (18 273 innbyggjarar). Dei ligg alle ved utløpet av kvart sitt fjordsystem og er regionssenter for høvesvis Sunnmøre, Romsdal og Nordmøre. 17 tettstader til i fylket har over 2000 innbyggjarar. Av desse ligg elleve (rangert etter storleik); Ørsta, Volda, Ulsteinvik, Sykkylven, Nordstrand, Fosnavåg, Hareid, Stranda, Skodje, Brattvåg og Vatne på Sunnmøre. Tre tettstader i denne gruppa, Elnesvågen, Vestnes og Åndalsnes, ligg i Romsdal, og tre, Sunndalsøra, Skei-Surnadalsøra og Rensvik, på Nordmøre.

Møre og Romsdal er eit sentralt fylke når det gjeld utforskinga av norsk kystbusetnad i steinalderen. Fosna, det eldre namnet på Kristiansund, har gitt namn til den såkalla Fosnakulturen, som strekte seg hovudsakleg frå Rogaland til Nordland. På buplassane, som er daterte til mellom 6000 og 8000 fvt., er det berre bevart reiskapar av stein og avfall etter reiskapsproduksjon. Flint var det viktigaste råstoffet.

Sagaene skildrar fleire stormenn frå fylket i vikingtida. Ifølgje Snorre Sturlason sette Harald Hårfagre Ragnvald Mørejarl til å styre både Sunnmøre, Nordmøre og Romsdal. Son hans, Gange-Rolv, er i tradisjonen blitt oppfatta som same person som Rollo, som var hertug av Normandie. Begge skal ha vore frå Giske, som alt i folkevandringstida var eit maktsentrum i distriktet. Giskeætta var ei leiande stormannsætt i Noreg på 1100- og 1200-talet. Mot slutten av 900-talet stod slaget ved Hjørungavåg, der ein stor dansk hær skal ha blitt slått attende.

Tømmereksporten frå fylket var omfattande på 1600-talet. Frå slutten av 1700-talet voks Ålesund, Molde og Kristiansund fram som byar og senter for kvar sine futedøme. Kristiansund bygde seg opp på klippfiskeksport, med stor tilførsel av saltfisk frå Lofoten, medan Ålesund blei senter for den ekspanderande fiskerinæringa på Sunnmøre. Frå slutten av 1800-talet auka det på med havfiske på Storegga, og fiskarane i fylket tok tidleg i bruk ny fangst- og fartøyteknologi. I 1904 brann storparten av Ålesund. Denne bybrannen er den verste brannen i Noreg nokon gong, rekna i talet på nedbrende hus.

På Søre Sunnmøre oppstod tidleg eit ruralt intellektuelt miljø, då Sivert Aarflot starta prenteverk på Ekset i Volda i 1809 og gav ut Norsk Landboeblad. Fire år seinare blei Ivar Aasen, grunnleggjaren av nynorsken, fødd på Åsen, eit lite stykke unna. I 1861 fekk Volda lærarseminar. Utdanningstradisjonen i bygda blei seinare vidareført gjennom Høgskulen i Volda, som er den største utdanningsinstitusjonen mellom Bergen og Trondheim.

I midten av april 1940 gjekk britiske troppar i land på Åndalsnes. Planen var å ta att Trondheim frå dei tyske okkupantane gjennom ein knipetongoperasjon. Operasjonen var mislukka, men regjeringa, kongen og kronprinsen greidde å rømme frå Sør-Noreg via Romsdalen og Molde. Gullbehaldninga til Noregs Bank blei frakta same vegen. Tyske fly bomba Åndalsnes, Molde og Kristiansund og gjorde store skadar.

Molde er sete for fylkesmannen og fylkeskommuneadministrasjonen. Møre og Romsdal består av 26 kommunar: 13 på Sunnmøre, 5 i Romsdal og 8 på Nordmøre.

Fylket svarer til Møre bispedømme, oppretta i 1983, som består av dei seks prostia: Ytre Nordmøre, Indre Nordmøre, Molde Domprosti, Indre Romsdal, Nordre Sunnmøre og Søre Sunnmøre som i alt har 97 sokn.

Fylket omfattar dei fire tingrettsdistrikta: Nordmøre, Romsdal, Sunnmøre og Søre Sunnmøre og eitt politidistrikt, Møre og Romsdal, som omfattar alle kommunane i fylket med unntak av Vanylven.

Politidistriktet består av 15 lensmannsdistrikt og tre politistasjonsdistrikt i høvesvis Ålesund, Molde og Kristiansund, og dessutan namsfuten i Ålesund (sjå namsmakt).

Det er 24 fylkeskommunale vidaregåande skular i Møre og Romsdal inkludert to fagskular, likeins tre private vidaregåande skular. Ein av dei fylkeskommunale er den tidlegare landbruksskulen på Gjermundnes i Vestnes. Folkehøgskulane står sterkt i fylket med seks skular; tre på Sunnmøre, éin i Romsdal og to på Nordmøre. Av dei seks folkehøgskulane byggjer fire på eit kristent gunnlag. Møre og Romsdal har vidare fleire høgskular: Høgskolen i Molde, Høgskolen i Volda, NTNU Ålesund (tidlegare Høgskolen i Ålesund) og BI-Møre i Ålesund med avdeling i Kristiansund.

Det er sjukehus i Kristiansund, Molde, Ålesund og Volda. Fylket har tre distriktsmuseum: Sunnmøre Museum i Ålesund, Romsdalsmuseet i Molde og Nordmøre Museum for Nordmøre. Dessutan er det fleire bygdemuse, mellom anna Brudavolltunet i Ørsta, Volda Bygdetun og Garverimuseet, Tingvoll bygdemuseum og Smøla museum og dessutan Ivar Aasentunet på grensa mellom Ørsta og Volda.

Dagsavisene i fylket er Tidens Krav i Kristiansund, Romsdals Budstikke i Molde og Sunnmørsposten i Ålesund. I tillegg har fylket heile 16 lokalaviser som kjem ut 1–3 gonger per veke. Tolv av desse blir gitt ut på Sunnmøre, i høvesvis Ørsta, Volda, Sjøholt, Langevåg, Brattvåg, Ulsteinvik, Fosnavåg, Valldal, Stranda, Sykkylven, Vanylven og Valderøya. To kjem ut i Romsdal, høvesvis i Åndalsnes og Vestnes, og to i høvesvis Sunndal og Smøla på Nordmøre. NRK Møre og Romsdal har distriktskontor i Ålesund og lokalkontor i Molde og Kristiansund.

Fylkesvåpenet vart vedteke i 1978, og har tre vikingskip i gull sett framanfrå mot ein blå bakgrunn. Dette symboliserer skipsleia som tidlegare tiders viktigaste ferdselsåre i fylket.

• klima
• energi
• turisme
• språk
• geografi i Norge

• Møre og Romsdal fylkeskommune

• Døssland, Atle m.fl.: Fylkeshistorie for Møre og Romsdal, 1990–96, 3 b., isbn 82-521-4403-9, Finn boken
• Larsen, Pio, red.: Møre og Romsdal, 1977 (Bygd og by i Norge), isbn 82-05-06463-6, Finn boken
• Olafsen-Holm, Jørgen: Romsdals amt, Møre og Romsdal fylke, under kommunalt folkestyre, 1939, Finn boken