norrønt

Vi kjenner norsk språk i vikingtida frå innskrifter med den yngre runerekka. Desse innskriftene har ei språkform som kom til syne alt i Eggjainnskriften frå 600-talet: Orda her er kortare enn dei urnordiske, og bøyningsformene er reduserte, men nokre ord har enno ikkje fått den forma dei fekk i det klassiske norrøne språket.

På Kulisteinen frå rundt år 1000 kan vi lese at kristendomen har sikra freden i tvelf vintr (tolv vintre). På klassisk norrønt blir dette tolf vetr. Vi kjenner igjen tvelf i engelsk twelve, og det er ein rest av eit eldre, fellesgermansk språksteg (germansk *twalibi 'to til overs'). Det same gjeld vintr, der nt enno ikkje er assimilert til tt, det som seinare vart til vetr i norrønt (men framleis vinter og winter i dansk og engelsk).

Ein heldt fram med å skrive med runer gjennom heile perioden, og det er bevart svært mange runeinnskrifter frå denne tida. Nokre runer vart også brukte i handskrifter, for eksempel m-runa, som vart brukt som forkorting for maðr ('mann'). Frå Noreg kjenner vi ikkje til at heile handskrifter har blitt skrivne med runer, men det finst døme på dette elles i Skandinavia, til dømes Codex Runicus (AM 28 8vo), som inneheld heile Skånske lov skriven med runer.

Dei aller fleste kjeldene til norrønt språk er samtidige skriftlege kjelder, men vi kjenner også til norsk og nordisk språk i vikingtida frå namn og ord i andre språk. I fransk, til dømes, er ordet matelot 'matros' (gamalfransk matenot) truleg lånt frå norrønt mǫtunautr 'ein som ein deler maten sin med (om bord)'. I engelsk er det fleire ord med nordisk opphav, som fellow (norrønt félagi) og bag (norrønt baggi). I gamalirsk finst til dømes accaire 'anker' (norrønt akkeri) og láideng 'leidang' (norrønt leiðangr).

Gamle skaldekvad og eddakvad har bevart restar av det eldre språket. Desse kvada er gjerne skrivne ned lenge etter at dei vart laga, men strenge rim og fast metrikk har gjort dei meir motstandsdyktige mot språkleg endring enn anna tekst, og mange av dei fortel noko om språket i eldre norrønt.

I yngre norrøn tid byrja folk i Noreg å skrive på morsmålet med det latinske alfabetet. Det skjedde truleg allereie på 1000-talet. Kunnskapen om alfabetet kom frå England; det ser vi av at ein i Noreg brukte dei engelske bokstavane þ og ð. Nokre av dei andre bokstavane, som r og v, fekk også ei særengelsk form. Slike bokstavar og bokstavformer blir kalla insulære.

Det vart skrive med blekk på skinn. Dei eldste bevarte skriftstykka med det latinske alfabetet på norsk er skinnfragmenter frå tida kring 1150–1200. Først frå om lag 1200 er det bevart fleire større handskrifter (handskrivne skinnbøker) frå forskjellige kantar av landet. Den eldste boka vi har overlevert, er Gamalnorsk homiliebok, som er ei preikesamling frå rundt 1150.

Det vart også skrive med stylus på vokstavler. Det er bevart vokstavler frå 1200-tallet.

Den største kjelda til norsk språk i høg- og seinmellomalderen er mange tusen bevarte skinnbrev, diplom. Dei er skrivne av skrivekyndige i ulike samfunnslag og yrke. Dei dekkjer store delar av tidsperioden, og store delar av landet er representert. Det eldste diplomet på norsk språk er utferda av baglarkongen Filippus ein gong i regjeringstida hans, 1207–1217.

Språket i diploma avslører ofte dialektale trekk, spesielt mot slutten av perioden, og slik er det mogeleg å spore språkutvikling og dialektar, sjølv om skriftnormen i den eldre tida er noko fastare enn i dei seinare diploma.

Endringane frå urnordisk til norrønt var langt på veg gjennomførte ved byrjinga av perioden, men nokre omlydar var enno ikkje fullt gjennomførte i det norrøne språkområdet. Nokre av dei viktigaste språkendringane frå eldre til yngre norrønt er:

• I eldre norrønt ser det ut til at etterhengd artikkel (hestr-inn 'hest-en') utvikla seg.
• Det refleksive pronomenet voks saman med verbet som stod føre, til dømes kalla sik 'kalle seg', som voks saman til kallask (seinare kallast).
• I gamalnorskfell h bort i byrjinga av ord føre r, l, og n, til dømes i Róarr, laupa, nefi (Roar, løpe, neve), medan han heldt seg i islandsk (Hróarr, hlaupa, hnefi).
• v fell bort føre r i framlyd i mange dialektar, og ord som vreiði 'vrede' og vrangr 'vrang' vart til reiði og rangr.
• nþ og lþ vart assimilerte til nn og ll, til dømes i Gunnarr (jamfør den uassimilerte forma Günther i tysk) og gull (jamfør uassimilert guld i dansk og gold i tysk og engelsk).
• mp, nt og nk vart assimilerte til pp, tt og kk i ord som kappi 'kjempe', satt 'sant' og akkeri 'anker'.
• rs vart assimilert til ss, til dømes i foss (jamfør den uassimilerte forma i nordnorsk og svensk fors).

I løpet av den eldste tida aukar skilnaden mellom norrønt og dei andre nordiske språka. Indre dialektskilnader kjem også til syne i det norrøne språket, til dømes mellom språket i Noreg og på Island.

Ein kan enkelt seie at språkendringane som førte fram til nynorsk i Noreg, gjekk føre seg i heile den norrøne perioden, men i ulik grad og i ulikt tempo i dei forskjellige landsdelane. Slik vaks dialektane fram. I yngre norrønt blir dialektskilnadene tydelegare.

Det er fleire viktige språkendringar som ligg til grunn for dei ulike dialektane:

• Vokalharmoni i norrønt er ei veksling mellom i og e og mellom u og o, alt etter som vokalen i rotstavinga er låg eller høg. Med vokalharmoni får vi í landeno ('i landet') i staden for í landinu. Den låge vokalen a i land trekkjer endingsvokalane i og u ned til e og o. I ord med høg vokal i rotstavinga held endingsvokalen seg uendra, som i guði 'gud' (i dativ). Dette skiftet viser seg i skrift føre 1200. Dette er eit trekk som er tydlegast (men aldri heilt gjennomført i skrift) i austlandsk, trøndsk og nordnorsk, medan det ikkje så ofte kjem til syne i sørvestlandsk og er heilt ukjent i islandsk.
• Vokalreduksjon er eit resultat av at ein bakre vokal blir løfta opp og fram når han står trykksvakt. I bergensk vart a i slik stilling tidleg æ, til dømes sendæ for senda, og seinare i perioden ser ein dette også i nordvestlandsk, sørlandsk og søraustnorsk. Austnorsk får vokalreduksjon dersom den første stavinga er lang, som bitæ for bíta og hestær for hestar; men a er bevart dersom den første stavinga er kort, som lifa 'leve' og hanar 'hanar'.
• I austnorske dialektar kunne diftongane tidleg bli heilt eller delvis forenkla til monoftong, særleg mot grensa til Sverige. I desse områda ser ein former som hemr for heimr, mer for meir, høræ for høyra og glømi for gløymi.
• Søraustlandsk fekk former som vann for vatn, sogn for sókn og vit for hvít/kvít. I søraustlandsk finn vi dessutan former som hafuer 'har' og kommer 'kjem' for hefir og kemr.
• Kommer har dessutan ny, innskoten vokal føre r, som vi også ser i ord som aker og fager (for akr og fagr). Slik innskots- eller svarabhaktivokal finn ein i austlandske runeinnskrifter allereie på 1100-talet, men det er ikkje før på 1300-talet at dette blir et viktig målmerke. I austlandsk, nordvestlandsk og trøndsk er denne vokalen oftast e (maðer og ligger for maðr og liggr), i søraustlandsk oftast a eller æ (maðar, liggær), og i islandsk og delvis sørvestlandsk u (maður, liggur).

Då kristendomen kom for fullt frå 900-tallet av, kom mange ord som hadde med teologi og kyrkjetenesta å gjere, frå latin og gresk inn i norsk, som oftast via andre germanske språk. Døme på slike ord er altari 'altar', biskup 'biskop', kalkr 'kalk, beger', kirkja 'kyrkje', messa 'messe', prestr 'prest' og pína 'pine'.

Kristendomen tok med seg den nye teknologien med skrift med blekk på pergament, og det tilførte språket mange ord som hadde med skriving og bokvesen å gjere, til dømes kvaterni 'hefte' og skript 'skrift' frå latin, kver 'legg (i bok)' og letr 'skriving' frå fransk, og bókstafr 'bokstav' og penni 'penn' frå lågtysk.

Mange av lånorda i norrønt er knytte til handel og sjøfart og administrasjon av slik aktivitet. I eldre norrønt kom desse særleg frå frisisk og engelsk, til dømes bátr (båt), akkeri (anker) og sekkr (sekk).

Frå 1100-talet gjorde hanseatane seg gjeldande, og på 1200- og 1300-talet kom svært mange handelsord inn frå nedertysk, til dømes bismari 'bismer', bréf 'brev' og mastr 'mast'. Handelen med hanseatane gav ikkje berre ord som hadde med handel å gjere, men også ein heil del andre ord som har blitt ein viktig del av språket, til dømes dans, frue, herberge og herre.

I Noreg døydde det norske skriftspråket ut i overgangen mellom norrønt og nynorsk. Dansk tok over som administrasjonsspråk, og fram mot 1500-talet låg talemålet langt frå det gamle, norrøne skriftspråket. Dei gamle lovene, som framleis galdt, kunne slett ikkje lesast av alle og vart omsette til dansk. Bibelen vart heller ikkje omsett til norsk ved reformasjonen, og dette forankra dansk språk i Noreg.

Talemålet gjekk også gjennom store endringar. Språket i perioden mellom svartedauden og reformasjonen blir gjerne kalla mellomnorsk. Det som kjenneteiknar språket i denne perioden er ei omfattande forenkling av bøyingssystemet, utjamning av skilet mellom kort og lang rotstaving, og stor reduksjon av utlydar, slik at for eksempel mín vart til mi, sólin til soli, góðir til gode og þeir til dei. Sterk påverknad frå svensk og dansk gjorde seg også gjeldande.

På Island heldt det gamle språket seg også etter mellomalderen. Det islandske språket gjekk ikkje gjennom dei store endringane som på fastlandet, og skriftspråket heldt seg også levande. Ikkje minst var omsetjinga av Bibelen til islandsk i 1584 ein viktig grunn til at skriftspråket fann ei form også etter reformasjonen. I form ligg islandsk framleis nær det norrøne språket, og dagens islendingar kan lese norrøne tekstar utan større problem.

Færøysk gjekk gjennom store lydendringar, medan bøyingsverket stort sett heldt tritt. Det gamle skriftspråket døydde også ut her, men på 1800-talet vart det rekonstruert på grunnlag av talemålet, som med nynorsken i Noreg. Det færøyske skriftspråket er konservativt; blant anna bruker dei bokstaven ð, som ikkje blir uttala, men som i stor grad identifiserer og bind saman det heile på etymologisk grunnlag. Skriftbiletet ligg nært det islandske, medan talemålet kan minne om enkelte norske dialektar.

Det norrøne språket på Orknøyene og Shetland, norn, heldt seg i nokre hundreår, men ein reknar med at den siste som snakka språket, døydde på 1700-talet. Norn er dokumentert i korte tekstar frå denne tida.