indoeuropeiske språk

Det indoeuropeiske substantivet har frå gamalt av bøying i numerus (tal) og kasus. Dette har overlevd i språk i alle greinene av familien. Bortfall av kasus er vanlegast i romanske (italiske) og germanske språk.

I tillegg har substantivet genus, frå gamalt av tre (femininum, maskulinum, nøytrum), men i ein del språk har det blitt forenkla til to (femininum og maskulinum eller utrum (felleskjønn) og nøytrum). Nokre få språk, som engelsk, afrikaans, armensk og persisk, har ikkje lenger genus ved substantivet. Anatolisk hadde to genus, animat og nøytrum; animat blei splitta i femininum og nøytrum i ikkje-anatolisk indoeuropeisk.

Bøying i numerus og kasus er òg vanleg mellom anna i fleire av dei store grannefamiliane, som baskisk, uralsk, tyrkisk, mongolsk, tungusisk og afroasiatisk. I Afrika elles er kasusbøying relativt uvanleg utanfor dei sahariske språka (som kanuri), mens numerusbøying truleg finst i alle afrikanske språk. I Amerika har dei eskimoisk-aleutiske språka kasus, men elles er fenomenet mindre vanleg.

Genus finst i afroasiatisk (med to genus, femininum og maskulinum), men ikkje i uralsk, tyrkisk, mongolsk, tungusisk. Det nordkaukasiske språket tsjetsjensk har seks genus. I Afrika er genus svært utbreitt, med store genussystem. Sjå artikkelen genus – grammatikk.

Adjektiv finst truleg i alle indoeuropeiske språk, og det er ein sterk tendens til at dei kongruerer med substantivet i numerus, kasus og genus. Indoeuropeiske språk har mange adjektiv – det er ein open ordklasse, det vil seie ein ordklasse som stadig får nye medlemer, i motsetnad til lukka ordklassar, som sjeldan tek opp nye medlemer (som preposisjonar, pronomen og talord).

Adjektiv som kongruerer med substantivet i numerus, kasus og genus finn vi òg i afroasiatisk, mens uralsk (som manglar genus) har kongruens i numerus og kasus. Niger-kongo-språka har ikkje kasus, og adjektivet kongruerer med substantivet i numerus og genus.

Det indoeuropeiske adjektivet har frå gamalt av gradbøying (i positiv, komparativ og superlativ), men dette har ikkje overlevd i alle greinene. Gradbøying finst òg i uralsk og afroasiatisk, men er relativt uvanleg elles i verda.

I fleire andre språkfamiliar finst det ikkje adjektiv i det heile, og tydingane som adjektiv uttrykkjer, blir uttrykte med ein eigen type verb som ofte blir kalla statiske verb. Slik er det til dømes i dei kinesiske språka. Det finst ikkje-indoeuropeiske språk der adjektiva er ein lukka ordklasse, med ein handfull medlemer.

Frå gamalt av kongruerer pronomena i 3. person med substantivet i numerus, kasus og genus.

Det genussystemet vi finn i nynorsk og tradisjonelt i dei fleste norske dialektar, med ho, han og det brukte etter genuset til substantivet, er det gamle indoeuropeiske:

• ho: jenta, kua, boka
• han: guten, oksen, bilen
• det: barnet, dyret, huset

Pronomena for dei tre genusa har overlevd i engelsk (she, he, it) og afrikaans (sy, hy, dit), sjølv om genus elles er borte. Det einaste indoeuropeiske språket som heilt har mista dette skiljet ved pronomena, er truleg persisk, der u او er det einaste pronomenet i 3. person eintal; det må setjast om til norsk med både 'ho', 'han' og 'det', etter samanhengen.

Genus ved pronomen finst i indoeuropeisk berre i 3. person, mens mange afroasiatiske språk også har det i 2. person.

Truleg har alle språk pronomen, og skil mellom pronomen for 'talar' (1. person), 'adressat' (2. person) og 'omtala' (3. person), men elles er det stor variasjon. Nokre språk har til dømes to ord for 'vi', eitt der adressaten er inkludert og eitt der adressaten er ekskludert – jamfør fulfulde en 'vi (1, person + 2. person og evt. 3. person)' og min 'vi (1. person + 3. person) – eit skilje som ser ut til å mangle i alle indoeuropeiske språk.

I alle indoeuropeiske språk blir verbet bøygt i modus og tempus (tid). Det er alltid eit skilje mellom presens og preteritum; nokre språk har i tillegg futurum. Ein god del språk blir verbet dessutan verbet bøygt i aspekt.

Det er svært vanleg at verbet kongruerer med subjekt i person og tal, mens kongruens med objektet truleg ikkje førekjem.

Indoeuropeisk verbbøying liknar den vi finn i uralske, afroasiatiske og tyrkiske språk. Nokre uralske språk har objektkongruens.

Dei keltiske språka har leddstillinga VSO (verbal–subjekt–objekt), mens dei indoiranske (bortsett frå romanispråka) har leddstillinga SOV. I dei andre greinene dominerer ulike variantar av SVO.

I dei fleste indoeuropeiske språk med kasus har subjektet kasusen nominativ og det direkte objektet kasusen akkusativ, og det er truleg det gamle indoeuropeiske systemet. Mellom dei indoiranske språka finst det òg dei som i staden eller i tillegg har utvikla eit skilje mellom kasusa ergativ (for subjektet til eit transitivt verb) og absolutiv (subjektet til eit intransitivt verb eller direkte objekt). Det gjeld mellom anna kurdiske og indoariske språk.

Vi veit ikkje når urindoeuropeisk blei talt, men det er ei relativt vanleg oppfatning at det var mellom 4500 og 2500 år før vår tidsrekning.

For å kunne tidfeste urindoeuropeisk, må noko ved dette språket kunne koplast til arkeologiske funn. Til dømes ser det ut til at urindoeuropeisk hadde eit ord for 'hjul', rekonstruert som *kʷekʷlós. Dette inneber at dei som snakka urindoeuropeisk, må ha kjent til hjulet. Det er ikkje gjort arkeologiske funn av vogner og hjul før ein gong mellom 4000 og 3500 år før vår tidsrekning. Det er vanleg oppfatning at hjulet blei funne opp i Mesopotamia, men vognteknologien spreidde seg så raskt mellom 3500 og 3000 fvt. over store delar av Midtausten og Europa – frå Tyskland til Kaspihavet – at det er vanskeleg å avgjere kvar det begynte.

Området der urindoeuropeisk blei snakka, blir kalt den indoeuropeiske «urheimen». Kva denne urheimen låg, veit vi ikkje, men mange språkforskarar meiner ei rimeleg gissing er elvedalane i Ukraina eller ein stad litt lenger aust.

Eit argument for at den indoeuropeiske urheimen låg så langt nord som i det noverande Ukraina eller litt lenger aust, er ein urgamal kontakt med uralsktalande folk. Det er mange svært gamle indoeuropeiske lånord i dei uralske språka. Den uralske urheimen låg truleg nær sørenden av Uralfjella.

Det urindoeuropeiske konsonantsystemet kan setjast opp slik, i IPA-transkripsjon:

Når sonorantane m, n, w, l, j og r ikkje hadde ein vokal føre eller etter seg, blei dei uttalte syllabisk (stavingsberande). Dette kan illustrerast med *(d)kʲmtóm 'hundre' (stjerna * viser at det er ein historisk rekonstruksjon utan skriftleg belegg), der den første m-en blei uttalt syllabisk ([m̩]) og den andre asyllabisk ([m]).

Ein har rekonstruert tre rekkjer med plosivar, (i) ustemde (p t kʲ k kʷ), (ii) stemde uaspirerte (b d ɡʲ ɡ ɡʷ) og stemde aspirerte (bʰ dʰ ɡʲʰ ɡʰ ɡʰʷ).

Det er vanleg i indoeuropeisk språkvitskap å skrive y i staden for j. Vidare blir dei palatale plosivane som regel skrivne ḱ, ǵ, ǵʰ, det vil seie med ´ i staden for ʲ.

Dei seks frikativane ç, x, xʷ, ʝ, ɣ, ɣʷ blir i indoeuropeisk språkvitskap noko misvisande omtalte som «laryngalar», på grunn av eldre hypotesar om korleis dei blei uttalte. I faglitteraturen blir dei som regel skrivne med ein stor H med eit senka tal etter, utan skilje mellom dei ustemde og dei stemde:

• H₁ = ç / ʝ
• H₂ = x / ɣ
• H₃ = xʷ / ɣʷ

Når kvaliteten til «laryngalen» er ukjend, utelèt ein talet, som i substantivet *pHtḗr 'far' (nominativ eintal).

Desse laryngalane fall bort i dei ikkje-anatoliske (= nord-indoeuropeiske) språka, men har etterlate seg ulike «fargingar» (endringar i kvaliteten) til vokalar dei stod ved sida av.

Urindoeuropeisk hadde eit enkelt vokalsystem, med fem korte og fem lange vokalar: i, e, a, o, u, iː, eː, aː, oː, uː. I indoeuropeisk språkvitskap er det vanleg praksis å markere vokallengd med ein strek oppå vokalteiknet: ī, ē, ā, ō, ū.

Urindoeuropeiske ord hadde normalt ei aksentuert staving, det vil seie ei staving med ein høgare tone enn dei andre stavingane. I transkripsjonen er denne høge tonen markert med ein akutt-aksent, som i *(d)kʲmtóm 'hundre' og *pHtḗr 'far' (nominativ eintal).

Nominale ord som substantiv, adjektiv, pronomen og determinativ blei bøygde i tre tal (eintal, total, fleirtal) og truleg ni kasus (nominativ, akkusativ, dativ, genitiv, instrumental, ablativ, lokativ, allativ, vokativ), men allativ er berre kjend frå det anatoliske språket hettittisk.

Substantiva hadde tre genus (grammatiske kjønn): maskulinum (hankjønn), femininum (hokjønn) og nøytrum (inkjekjønn).

Det er store skilnader på verbbøyinga i anatolisk og ikkje-anatolisk (vest-indoeuropeisk). I urvestindoeuropeisk blei verbet bøygt i person/tal, aspekt (mellom anna imperfektiv og perfektiv), modus (indikativ, imoperativ, konjunktiv og optativ) og diatese (aktiv og mediopassiv).

Eit karakteristisk drag ved indoeuropeisk ordbøying er den vokalvekslinga som vi kallar avlyd, som vi framleis har i norske sterke verb som bere – ber – bar – bore og bite – bit – beit – bite. På urindoeuropeisk var det ei veksling mellom *e, *o og *Ø (ingen vokal). Til dømes kjem verbet bere av eit urindoeuropeisk verb med ei stamme som hadde ei veksling mellom *bʰer-, *bʰor- og *bʰr-, som på norsk har blitt til høvesvis ber-, bar- og bor-.