Språkfamiliar og språkisolat i Afrika

Dette er ein presentasjon av dei språkfamiliane og språkisolata som ein må rekne med i Afrika dersom ein byggjer på strenge språkvitskaplege metodar, i første rekkje den komparative metoden.

Ein streng klassifikasjon indikerer at talet på språkfamiliar i Afrika ligg litt over 20. I tillegg finst det ein del språk som ikkje har påvist slektskap med desse familiane, og som difor må reknast som språkisolat. Talet kan vere høgare enn dei ni som er tekne med her. Dersom vi reknar med teiknspråka til døve, blir talet endå høgare; jamfør artikkelen Språk i Afrika. Utdøydde familiar og isolat er ikkje rekna med.

Språkfamilie og språkisolat

Ein språkfamilie er ei gruppe språk som er i slekt med kvarandre ved at dei har utvikla seg frå eit felles grunnspråk eller urspråk. Eit språkisolat er eit språk som ikkje er i påvist slektskap med andre levande språk; ein kan seie at det er eit einskildspråk som utgjer ein eigen språkfamilie. Frå Europa er baskisk eit døme på eit språkisolat. Det er ikkje ei klar grense mellom familie og isolat. Til dømes kan gumuz-språka (sjå nedanfor) reknast som ei gruppe nærskylde språk, og er då ein språkfamilie, eller dei kan reknast som ei gruppe sterkt avvikande dialektar av eit einskilt språk, og er då eit isolat. Her er dei rekna som ein familie.

Verdien av ein korrekt klassifikasjon

Klassifikasjonen av språka i Afrika er sterkt omdiskutert, og difor er det viktig å kunne slå fast kva det er semje om og kva det er usemje om. Ein korrekt klassifikasjon er viktig for langt fleire enn språkforskarar. Mellom anna byggjer historikarar, arkeologar, genetikarar og antropologar på dei klassifikasjonane som språkforskarane legg fram, og det er svært uheldig om desse forskarane byggjer teoriane sine på utdaterte, feilaktige eller sterkt kontroversielle språkvitskaplege klassifikasjonar.

Tilhøvet til Greenberg sin klassifikasjon

Presentasjonen i denne artikkelen skil seg sterkt frå klassifikasjonen til Joseph Harold Greenberg i boka The languages of Africa frå 1963, som er presentert i artiklane Språk i Afrika (ein kort versjon) og Joseph H. Greenberg sin klassifikasjon av afrikanske språk (ein lengre versjon). Mellom anna er to av familiane til Greenberg forkasta: dei nilosahariske språka og khoisan-språka. For å understreke dette, er desse føreslegne familiane skrive mellom gåseaugo i teksten nedanfor.

Greenberg bygde klassifikasjonen sin på ein metode han sjølv hadde utvikla, såkalla multilateral samanlikning (også kalla massesamanlikning). Denne metoden er sterkt omstridd. Greenberg meinte at det berre finst fire språkfamiliar i Afrika, og ingen språkisolat. Seinare forsking har mellom anna vist at fleire språk som Greenberg inkluderte i språkfamiliane sine, mangla han informasjon om, fordi dei ikkje var beskrivne i det heile. Greenberg tok heller ikkje med afrikaans og gassisk (malagassisk) språk som utan tvil er afrikanske, men som høyrer til språkfamiliar som primært blir tala utanfor Afrika, høvesvis den indoeuropeiske og den austronesiske språkfamilien.

Språkfamiliar i Afrika

I presentasjonen nedanfor er familiane presenterte alfabetisk. Språkfamiliar som ikkje er godtekne i denne klassifikasjonen, er skrivne mellom gåseaugo, til dømes "khoisan".

1. afroasiatiske språk

Ein språkfamilie med om lag 350 språk som blir tala på tvers av nordlege Afrika og i det sørvestlege Asia. Familien har hovudgreinene berberspråk, tsjadiske språk, kusjittiske språk, semittiske språk og det utdøydde egyptisk. Det er vanleg å rekne dei omotiske språka som ei grein av afroasiatisk.

2. aroide språk

Ein språkfamilie med fire språk – aari, dime, hamer og gayil – som blir tala i det sørvestlege Etiopia. Det er vanleg å rekne dei som ei sør-omotisk grein av dei omotiske språka.

3. austronesiske språk

Det afrikanske språket gassisk (madagassisk) høyrer til den vestlege greina av den malayo-polynesiske greina av austronesisk med kring 1150 språk som elles blir tala på øyane i Søraust-Asia og i Stillehavet.

4. austsudanske språk

Ein språkfamilie med mellom 40 og 50 språk som mellom anna omfattar dei nubiske språka (langs Nilen i det sørlege Egypt og det nordlege Sudan) og dei nilotiske språka (som turkana, maasai, kalenjin, luo og dinka). Dei fleste austsudanske språka blir tala i Sør-Sudan, Uganda, Kenya og Tanzania, men det finst òg nokre i Tsjad, Egypt, Eritrea og Etiopia. Greenberg rekna dei austsudanske språka som undergruppe av "Chari-Nil-språka", ei grein av "nilo-saharisk".

5. berta-språk

Ein språkfamilie med tre språk – gebeto, fadashi og undu – som blir tala på grensa mellom Sudan og Etiopia. Greenberg rekna dei som ei undergruppe av "Chari-Nil-språka", ei grein av "nilo-saharisk".

6. dizoide språk

Ein språkfamilie med tre språk som blir tala i det sørvestlege Etiopia. Dei kan vere i slekt med dei aroide språka. Det er vanleg å rekne dei som ei undergruppe av dei omotiske språka.

7. for-språk

Ein språkfamilie med to språk: for (eller fur) i det vestlege Sudan og amdang i det austlege Tsjad. Greenberg rekna dei som ei grein av "nilo-saharisk".

8. gumuz-språk

Ein språkfamilie med fire nærskylde språk – nord-gumuz, sør-gumuz, yaso og daats'ilin – som blir tala på grensa mellom Sudan og Etiopia. Greenberg rekna dei som ei grein av "nilo-saharisk".

9. indoeuropeiske språk

Det afrikanske språket afrikaans høyrer til den germanske greina av denne store språkfamilien. Indoeuropeiske språk blir frå gamalt av tala i vestlege og sørlege delar av Eurasia, men har spreidd seg med kolonisering til mange delar av verda. Dei gamle indoeuropeiske kolonispråka engelsk, tysk, fransk, portugisisk og spansk blir òg tala i Afrika.

10. Ju-ǂhoan-språk (kx’a-språk)

Ein språkfamilie med to språk – ju (juu, !kung, !xuun) og ǂ'amkoe (ǂhoan) – som blir tala i Angola, Namibia og Botswana. Fleire nyleg utdøydde ju-ǂhoan-språk er kjende. Greenberg rekna dei som ei nordleg grein av "khoisan".

11. kadu-språk

Ein språkfamilie med seks språk – tulishi, kanga, keiga, katcha-kadugli-miri, krongo og tumtum – som blir tala i delstaten Sør-Kordofan i Sudan. Greenberg rekna dei til den kordofanske greina av den Kongo-kordofanske språkfamilien, seinare kalla Niger-Kongo-språk. Andre har føreslege at desse språka er "nilo-sahariske".

12. khoe-språk

Ein språkfamilie med åtte språk – khoekhoe, khoemana (korana, griqua), shua, tsoa (tshwa), khwe (kxoe), naro, ǂhaba og gǁana – som blir tala i Namibia og Botswana. Det viktigaste er khoekhoe (nama, hottentottisk). Saman med det utdøydde språket kwadi utgjorde dei ein større familie som blir kalla khoe-kwadi-språk. Greenberg rekna dei som ei sentral grein av "khoisan".

13. komanske språk

Ein språkfamilie med fire språk – uduk, kwama, komo og opuuo – i grenseområda mellom Sudan og Etiopia. Uduk blei tidlegare tala i Sør-Sudan. Greenberg rekna dei som ei grein av "nilo-saharisk".

14. kuliak-språk

Ein språkfamilie med tre språk – tepes (soo), nyangia (nyang'i) og ik (teuso) som blir tala i det nordaustlege Uganda. Greenberg rekna dei som ei grein av den austsudanske greina av "Chari-Nil-språka", ei grein av "nilo-saharisk".

15. kunama-språk

Ein språkfamilie med tre språk – kunama, bitama og ilit – som blir tala i det nordvestlege Eritrea og litt over grensa til Etiopia. Greenberg rekna dei som ei undergruppe av "Chari-Nil-språka", ei grein av "nilo-saharisk".

16. mabanske språk

Ein språkfamilie med fire språk – kenjeje, masalit, aiki og mabang – som blir tala i Tsjad, Den sentralafrikanske republikken, Sudan og Sør-Sudan. Greenberg rekna dei som ei grein av "nilo-saharisk".

17. niger-kongo-språk.

Ein av dei største språkfamiliane i verda, med nærmare 1400 språk. Han omfattar dei fleste språka i Vest-Afrika, det sentrale og sørlege Afrika og ei lita gruppe språk i Sudan. Mellom dei Niger-Kongo-språka som har flest førstespråkstalarar, er akan, bambara, fulfulde, igbo, lingala, nyanja, yoruba, shona, wolof, og zulu. Flest andrespråkstalarar har swahili.

18. omotiske språk.

Ein språkfamilie med om lag 20 språk som blir tala i det sørvestlege Etiopia. Flest talarar har wolaytta og kafa. Det er vanleg å rekne dei som ei grein av dei afroasiatiske språka.

19. sahariske språk

Ein språkfamilie som blir tala i områda rundt Tsjadsjøen i Nigeria, Niger, Kamerun og Tsjad og nordover i Sahara, stort sett i Tsjad, men òg litt inn i Niger, Libya, Egypt og Sudan. Det viktigaste språket er kanuri. Greenberg rekna dei som ei grein av "nilo-saharisk".

20. sentralsudanske språk

Språkfamilie med om lag 60 språk som først og fremst blir tala i Tsjad, Den sentralafrikanske republikken og Den demokratiske republikken Kongo, men òg i Kamerun, Sør-Sudan og Uganda. Mangbetu, lendu og lugbara har alle over ein million talarar. Greenberg rekna dei som ei undergruppe av "Chari-Nil-språka", ei grein av "nilo-saharisk".

21. songhai-språk

Språkfamilie med litt over ti språk som blir tala nær elva Niger i Mali, Burkina Faso, Benin, Niger og Nigeria. Familien har ei sørleg og ei nordleg grein. Tidlegare meinte ein at songhai var eitt språk, men fleire av variantane er så forskjellige frå kvarandre at dei må reknast som eigne språk. Størst er zarma (djerma), med over to millionar talarar. Greenberg rekna dei som ei grein av "nilo-saharisk".

22. tuu-språk

Språkfamilie med to språk – !xóõ og !kwi – som blir tala i Botswana og Sør-Afrika. !kwi blir berre tala av nokre få eldre. Greenberg rekna dei som medlemer av "khoisan".

Afrikanske språkisolat

  1. bangime, som blir tala av om lag 2000 menneske (2005) i det sørlege Mali av folk som etnisk reknar seg som dogon. Språket har blitt klassifisert som ein sterkt avvikande medlem av dogon-språka.
  2. dompo, som blir tala av om lag 65 menneske (1999) i Brong-Ahafo-regionen i Ghana.
  3. hadza, som blir tala av litt over 1000 menneske (2012) i Tanzania. Greenberg rekna det som ei grein av "khoisan".
  4. jalaa, som blei tala av om lag 200 menneske i det nordaustlege Nigeria. Språket er sterkt truga, kanskje utdøytt.
  5. kujarge, som blir tala av om lag 1000 menneske (1983) i Tsjad og Sudan.
  6. laal, som blir tala av om lag 750 menneske (2000) i det sørlege Tsjad.
  7. ongota, som blir tala av 12 eldre menneske (2012) i det sørvestlege Etiopia.
  8. sandawe, som blir tala av om lag 40 000 menneske (2000) i Dodoma-regionen i Tanzania. Det kan vere i slekt med khoe-språka. Greenberg rekna det som ei grein av "khoisan".
  9. shabo, som blir tala av om lag 400 menneske (2000) i det sørvestlege Etiopia.

Kommentarer

Kommentaren din publiseres her. Fagansvarlig eller redaktør svarer når de kan.

Du må være logget inn for å kommentere.

eller registrer deg

Fagansvarlig for Afrikanske språk

Rolf Theil
Professor emeritus, Universitetet i Oslo