kanuri (språk)

Kanuri høyrer til den vestlege greina av den sahariske språkfamilien. Saharisk blir rekna som ei grein av ein hypotetisk nilosaharisk språkfamilie. Kanuri har fire hovuddialektar: sentral-kanuri, manga-kanuri, tumari-kanuri og kanembu. Skriftspråket byggjer på Maidúguri-varianten av sentral-kanuri.

Delstaten Borno i Nigeria har namnet sitt etter kanuri-kongedømet Borno (1387–1893). Før 1500 tok dei i bruk det arabiske alfabetet, først til å skrive arabisk, men på 1600-talet også til å skrive kanuri. Dei eldste skriftlege kjeldene er frå 1600-talet og omfattar mellom anna Koran-kommentarar i arabisk skrift. Den første grammatiske framstillinga kom i 1827.

I 1974 blei det skipa eit språkråd for kanuri, og i 1975 presenterte rådet ein standardisert kanuriortografi, SKO (Standard Kanuri Orthography), som er nytta i denne artikkelen.

Kanuri er eit SOV-språk – det vil seie at som hovudregel kjem subjektet først og verbet sist i ei setning, medan objektet og andre ledd kjem imellom:

• subjekt indirekte objekt direkte objekt verb
• Músa sáwanzǝ́ro hawâr bǝ́lanzǝ́be súwúdin.
• ‘Moses’ ‘til venen sin’ ‘nyhende om byen hans’ ‘bringar’.
• ‘Moses bringar venen sin nytt om byen hans.’

Ordet sáwanzǝ́ro kan analyserast som sáwa ‘ven’ + nzǝ́ ‘hans’ + ro ‘dativ’, og bǝ́lanzǝ́be som bǝ́la ‘by’ + nzǝ́ ‘hans’ + be ‘genitiv’. Verbet har tre element: sú ‘3. person eintal’ + wúd ‘bringe’ + in ‘imperfektiv’. Rota til verbet er eigentleg kúd, men k-en blir til w mellom vokalar.

Kanuri har seks vokalar og skil ikkje mellom korte og lange:

Konsonantsystemet ser slik ut:

g blir uttalt [ɣ] etter vokal, r eller l, og [ɡ] elles.

b blir uttalt [w] mellom vokalar, og [b] elles.

f blir uttalt [ɸ] framfor runda vokalar (u, o), og [f] elles.

l blir uttalt [ɽ] framfor i og i nokre særtilfelle, og [l] elles.

ng blir uttalt [ŋɡ] fremst i ord og oftast [ŋ] inne i ord.

r står for [r], bortsett frå i nokre lånord frå hausa, der r står for [ɽ].

p står i parentes fordi denne konsonanten ikkje er eit eige fonem, men representerer ein ustemd variant av b, som finst før dei ustemde konsonantane t og s.

Kanuri er eit tonespråk, og hovudtonane er høg (H, merkt med ´ ), låg (L, ikkje merkt) og fallande (HL, merkt ^ ), som i kǝrî ‘ås’, kǝ́ri ‘hund’, fotó ‘foto’ og fótó ‘side’. Ein sekvens av H + L + H blir uttalt som H + midtre + midtre, som i fátodǝ́ [fátōdē] ‘huset’.

Kanuri var hovudspråket i det gamle kongeriket Borno, som låg rundt Tsjadsjøen. Dette riket eksisterte frå 1387 til 1893 og var eit framhald av Kanem-riket, som oppstod på 700-talet og strekte seg frå Kamerun i sør, gjennom mesteparten av Tsjad og opp til dei sørlege delane av Libya. Desse statsdanningane har hatt stor påverknad på grannefolka, og ein finn mange kanuri-ord i til dømes hausa og Adamawa-dialekten av fulfulde. Fulfulde har over 2200 lånord frå kanuri.

• kanuri (folkegruppe)
• Språk i Afrika

• Norbert Cyffer: We learn Kanuri. Assisted by Umara Bulakarima & Yaganami Karta. (Afrikawissenschaftliche Lehrbücher, Band 2.) Rüdiger Köppe Verlag, Köln 1991
• Johannes Lukas: A Study of the Kanuri Language. Grammar and Vocabulary. Oxford University Press, Oxford 1937