Tibet

Topografisk kan området delast i fire delar: det nordtibetanske platået, eit elvedal-landskap i Sør-Tibet, Himalaya og Hengduanfjella.

Det nordtibetanske platået (også kalla Qiangtang eller Changtang) omfattar to tredelar av det totale arealet og har høgder på rundt 5000 moh. Platået er eit tilnærma folketomt og relativt flatt høglandsområde utan elvesystem. Tidlegare var området havbotn som no er heva opp. Området er i dag dekt av eit stort tal innsjøar, og mange av desse er saltsjøar.

Kunlunfjella strekkjer seg frå fjellplatået Pamir i vest og spring nordaustover langs grensa mellom Tibet og Xinjiang, der dei skil det nordtibetanske platået frå Tarimbekkenet. Fjellkjeda har mange snødekte toppar på over 6000 moh. og ei rekkje isbrear.

Gangdisi-fjellkjeda (Gangdisi Shan), med høgder på over 6000 moh., og den vestlege seksjonen av Nyainqêntanglha-fjella (eller Nyenchen Tanglha) skil det nordtibetanske platået frå elvedal-landskapet i Sør-Tibet.

Elvedal-landskapet er eit breitt dal-landskap som for det meste ligg lågare enn 4000 moh., med Yarlung Tsangpo-dalen som hovuddal. Det strekkjer seg hovudsakleg vest–aust, og her føregår det meste av Tibets politiske, kulturelle og økonomiske aktivitet. Den største av elveslettene omfattar hovudstaden Lhasa. Yarlung-elva (Yarlung Tsangpo) har utspringet sitt frå isbrear langs midtre delar av Himalayas nordskråning, og elva renn 1940 kilometer austover i Tibet før ho vender sørover inn i India og Bangladesh, der ho heiter Brahmaputra. Også elvene Ganges, Indus og Sutlej har utspring i det vestlege Tibet.

Elvedalane blir avgrensa i sør av Himalaya, som er ei relativt ung fjellkjedefalding med komplisert struktur, og som strekkjer seg 2400 kilometer frå vest til aust i mellom 200 og 350 kilometers breidde langs Tibets sørgrense. Gjennomsnittshøgda i Himalaya er over 6100 moh., og fjellkjeda har ti toppar på over 8000 moh. Blant dei er den høgaste toppen i verda, Qomolangma (Mount Everest, 8849 moh.), på grensa mot Nepal.

Hengduan-fjella i aust omfattar ein serie av parallelle, djupe elvedalar og bratte fjellkjeder som først spring vest–aust og deretter nord–sør inn i naboprovinsane Sichuan og Yunnan. Høgdeforskjellane mellom fjelltoppane og elvedalane når her opp mot 2500 meter. I nord finst det snødekte toppar og isbrear. Fjellskråningane var tidlegare dekte av tett skog som no er delvis nedhogd. Dalbotnane her er blant dei rikaste jordbruksområda i Tibet. Blant elvene som renn her, er Nu-elva (kinesisk Nu Jiang, tibetansk Gyelmo Ngulchu), som seinare renn inn i Myanmar, der ho heiter Thanlwin. Andre elver er Lancang (tibetansk Dachu), som renn inn i Søraust-Asia, der ho heiter Mekong, og Yangzi-elva (Chang Jiang), som i Tibet blir kalla Jinsha-elva (kinesisk Jinsha Jiang, tibetansk Drichu).

Tibet blir gjerne kalla «snølandet», men klimaet i Tibet er gjennomgåande tørt. Temperaturane avheng sterkt av høgda over havet. I perioden mai–september kjem fuktig pålandsvind (monsun) inn gjennom passa i det lågareliggjande Aust-Tibet, som får rikeleg med sommarregn. Nedbøren minkar mot vest og er særleg liten i regnskuggen av Himalaya i sørvest. Øvre Indusdal har berre 100–200 millimeter årsnedbør. Lhasa (3650 moh.) har middelverdiar på −2 °C i januar, 5 °C i juli og 445 millimeter nedbør.

Plantelivet i vest og nord er tundraliknande, kalde ørkenar eller stepper med mose, lav eller nakent berg. Mot aust og sør blir plantedekket rikare, og dei austlege dalane er skogkledde.

I skogområda i aust finst det stumpnaseape, asiagullkatt, gaupe, kragebjørn, villsvin, goral, takin og moskushjort. Tiger, leopard og snøleopard er sjeldne. På høgslettene og i fjelltraktene lever pipeharar, murmeldyr, revar, ulv, steppekatt, tibetantilope, blåsau, argalisau, jak og kiang (villesel). Omkring 275 fugleartar er observerte. Av karakteristiske artar og familiar kan ein nemne gribbar, tibethøne, ornat- og rubinfasan, steppehøns, lerker og fjellsporvar.

Tibetansk er det vestlegaste av dei tibeto-burmanske språka. I forskjellige dialektar som til dels er innbyrdes uforståelege, blir det snakka tibetansk av alle tibetanarar i det «etniske» Tibet, som også omfattar eit indisk område i vest (Ladakh) og aust (distriktet rundt Tawang i Arunachal Pradesh), område i Nepal (Dolpo, Mustang, sherpa-folket), Sikkim, Bhutan (der ein eigen dialekt, dzongkha, er offisielt språk) og eit mindre område i det nordlege Myanmar. Vidare blir ein tibetansk dialekt, balti, brukt i distriktet Baltistan i det nordlege Pakistan. Lhasa-dialekten blir nytta som riksspråk i store område. I det «politiske» Tibet (sidan 1951 innlemma i Folkerepublikken Kina) har kinesisk sidan 1960 i stor utstrekning vore nytta innan administrasjon og undervisning.

Tibetansk blir skrive med eit indisk alfabet som blei teke i bruk i Tibet på 600-talet evt. Dette alfabetet består av 30 konsonantar og 5 vokalar. Skriftforma til orda blei fastlagd på 800-talet og har ikkje blitt endra sidan. Uttalen har derimot forandra seg, særleg i Lhasa-dialekta.

Det er mange tempel og kloster i Tibet, og det heilagaste av desse – det nær 1300 år gamle Jokhang-tempelet i sentrum av Lhasa – er av mange sett på som Tibet sitt åndelege hjarte.

Klostervesenet dominerte det tibetanske samfunnet før den kinesiske overtakinga av Tibet på 1950-talet. Det var vanleg at familiar sende minst éin son i kloster; i tillegg var nokre kvinner nonner.

Det finst lite historiske data både om kor mange munkar og nonner som til ei kvar tid hadde tilhald i dei mange klostera i Tibet, og om folketalet i regionen generelt. Nokre estimat indikerer at det kan ha vore vanleg at 10–20 prosent av tibetanske menn og kanskje kring 5 prosent av kvinnene var i kloster før 1950, men det var store geografiske skilje. Ved dei store læresentera i Lhasa og Shigatse var det flest menn, og dit kom òg tilreisande munkar frå andre regionar av Tibet så vel som frå Mongolia, medan i avsidesliggjande strøk kunne det vere fleire nonner enn munkar.

Klostera var senter for kunnskap og utdanning, men dei var òg store landeigarar, arbeidsgjevarar og skatteinnkrevjarar.

Også i dag er klostera viktige institusjonar i det tibetanske samfunnet sjølv om mange av dei tradisjonelle rollene deira er avskaffa. Kinesiske styresmakter kontrollerer kor mange munkar og nonner klostera kan ha, og ifølgje styresmaktene var det i 2021 kring 46 000 munkar og nonner i Tibet, men talet er usikkert.

Pilegrimsreisa er viktig for mange tibetanske buddhistar anten dei er lærde, munkar eller vanlege lekfolk. Dei tibetanske orda for pilegrimsreiser er nékor (gnas skor) or néjel (gnas mjal) som høvesvis tyder å gå rundt eller å møte ein heilag plass. Pilegrimsreisa kan gå til heilage fjell, sjøar, huler eller tempel som til dømes Jokhang. Pilegrimane går faste ruter og/eller medsols rundt den heilage staden, og nokre pilegrimar gjennomfører heile eller deler av reisa gjennom prostrasjonar – dei legg seg flatt ned med panna mot bakken med jamne mellomrom.

For mange i Tibet er religionen ein viktig og integrert del av kvardagen. I den tantriske tradisjonen er språklege fonem knytta til guddom og kosmos. Derfor vert kraftlada formlar, mantra, gjerne resiterte under ritualer og meditasjon.

I tibetanske byar og landsbyar går mange av innbyggjarane rituelle omvandringar rundt sitt lokale tempel morgon og/eller kveld. Dei går medsols og gjentek gjerne eit mantra, som Om manipadme hum, medan dei spinn bønehjula som heng langs ytterveggane av tibetanske tempel, også desse medsols. Med denne handlinga blir mantraa som er skrivne på bønehjula mangedobla og sende ut til fordel for alle levande vesen. Slike rituelle omvandringar blir kalla kora.

Mange stader i Tibet – på hustak, langs landevegar og på fjelltoppar – heng bøneflagg, og når vinden beveger desse, blir mantraa sende ut. Religiøse tibetanarar ber gjerne eit bønekjede, ein mala, som dei bruker til å telle mantra. Bønene kan vere ulike, men ein overordna tanke er at dei skal gagne alle levande og følande vesen.

Lamaane er sentrale i den tibetanske buddhismen. Dei er religiøse lærarar eller leiarar, og dei fleste er reinkarnerande munkar, såkalla tulku, sjølv om nokre lever som lekmenn og då kan tittelen gå i arv. Det finst tusenvis av lamaar, og den fremste blant dei har tittelen Dalai Lama. Dalai Lama var tradisjonelt både politisk og åndeleg leiar i Tibet, men den noverande Dalai Lama, den 14., overlét i 2011 si politiske rolle til ei valt tibetansk eksilregjering som i likskap med han sjølv har sete i Dharamsala i India.

Når ein lama døyr, drar ei leitegruppe ut for å finne reinkarnasjonen hans basert mellom anna på teikn frå den nyleg avdøde lamaen. Dette er ei kjelde til strid mellom den 14. Dalai Lama og Beijing. Dei fleste tibetanarar kjenner stor tillit og lojalitet til Dalai Lama. Det kinesiske kommunistpartiet godtek ikkje denne typen konkurranse, og det eksplisitt ateistiske partiet har derfor uttala at dei, og ikkje ei tibetansk leitegruppe, skal utpeike den neste dalai lama når den noverande på eit tidspunkt døyr. I 1995 overprøvde kommunistpartiet Dalai Lama si utpeiking av reinkarnasjonen av Panchen Lama.

Den 14. Dalai Lama er klar på at det kinesiske kommunistpartiet ikkje har ei rolle i å finne reinkarnasjonen hans når han døyr. Han har uttala at han kanskje vil bli gjenfødd i India i staden for i Tibet, eller at han kanskje vil kome tilbake i ei anna form enn menneske. Han har òg indikert at han kanskje ikkje vil bli gjenfødd i det heile, men at lina av dalai lamaar endar med han.

• Sjå også Religion i Tibet.

Den tibetanske autonome regionen vart oppretta i 1965. Kina sine autonome regionar er administrative einingar på same nivå som provinsar, men der den lokale folkegruppa – i dette høvet tibetanarane – skal ha større grad av sjølvstyre. I praksis er likevel sjølvstyret avgrensa. Tibetanarane er representerte i regionen sine styresmakter, og leiaren av den regionale regjeringa er alltid ein tibetanar. Som i Kina elles, er imidlertid styresmaktene på alle nivå i Tibet underlagde Det kinesiske kommunistpartiet si styring og arbeider under leiing av den lokale partisekretæren. Denne er alltid ein han-kinesar.

Medan mange tibetanarar meiner at heimlandet deira er okkupert av Kina, ser kinesiske styresmakter Tibet som ein integrert del av Kina. Mange i Tibet ser den kinesiske maktovertakinga i Tibet i 1951 som ein invasjon, medan Kina hevdar at dette var ei frigjering av tibetanarane som hadde vore helde som liveigne i det føydale systemet under lamaane sitt styre.

Kina framhevar at kinesiske investeringar etter 1951 har bygd vegar, anna infrastruktur, sjukehus og skular i eit område som var underutvikla før Kina si overtaking. Tibetanske menneskerettsaktivistar held på si side fram at desse moderniseringane har kome på bekostning av tibetanarane sine kulturelle, sivile og politiske rettar.

Mellom anna fryktar mange i Tibet at språket deira skal døy ut, ettersom kinesisk dominerer ein stadig større del av både undervisning og samfunnslivet elles. Også utøving av religionen, som er svært viktig for dei fleste tibetanarar, er nøye kontrollert av Kommunistpartiet. Ytringsfridomen er svært innskrenka, og kritikk av styresmaktene vert ikkje tolerert. Det er ikkje tillete å bruke det tibetanske flagget eller å henge opp bilete av Dalai Lama.

• Sjå også Tibets historie.

Transporten gjekk tidlegare føre seg med karavanar. Ein viktig tradisjonell handelsveg gjekk frå Bengal gjennom Sikkim til Lhasa. Etter den kinesiske innlemminga av Tibet i 1951 er det bygt fleire hovudvegsamband. Ei ny jernbanelinje frå Golmud i Qinghai til Lhasa blei fullført i 2006. Den einaste sivile lufthamna ligg ved Lhasa.

Litteraturen i Tibet består dels av omsetjingar av buddhistiske tekstar, hovudsakleg frå sanskrit, frå 600- til 1200-talet evt. I samband med dette skapte tibetanarane eit heilt nytt ordtilfang for å gi att buddhistiske uttrykk. Desse tekstane er samla i dei to store skriftsamlingane Kanjur og Tenjur, til saman meir enn 300 bind. Frå den eldste tida (600–800-talet) finst det annalar, krøniker og rituelle og mytologiske tekstar, til dels skrive på eit svært vanskeleg og arkaisk språk.

Frå 1000-talet byrja tibetanarane å skrive sin eigen buddhistiske litteratur på «klassisk» tibetansk: historiske, biografiske og liturgiske verk, kommentarar, meditasjonstekstar, dikt, avhandlingar innan logikk, grammatikk, filosofi og så vidare. Denne litteraturen, som har prega heile den tibetanske kulturen og er av stor betydning for studiet av buddhismen, har i løpet av hundreåra blitt så omfattande at han no utvilsamt utgjer ein av dei mest omfangsrike litteraturane i Asia. Blant dei verka som er best kjende i vest, er den såkalla «Dødeboka» (sjå bardo) og einebuaren Milarepas biografi og dikt. Eposet om heltekongen Gesar må òg nemnast.

Musikklivet er sterkt prega av dei religiøse tradisjonane. Folkemusikken er variert, med eit stort repertoar songar og dansar i regionale og lokale former. Musikkspel som minner om kinesisk opera, bygde på eldgamle legender, historiske hendingar og klassiske songar, blir framførte i friluft av omreisande truppar. Liturgisk, resitativisk song i djupt toneleie blir dyrka ved klostera og akkompagnert av trommer, dril-bu (handbjølle), rol-mo (cymbalar) og dung (opptil 3–4 meter lange metalltrompetar). Religiøse framføringar av musikk og dans kan vare i fleire dagar, med store orkester og maskerte dansarar.