Tibet

Topografisk kan området delast i fire delar: det nordtibetanske platået, eit elvedal-landskap i Sør-Tibet, Himalaya og Hengduanfjella.

Det nordtibetanske platået (også kalla Chang Tang eller Jangtang) omfattar to tredelar av det totale arealet og har høgder på rundt 5000 moh. Platået er eit tilnærma folketomt og relativt flatt høglandsområde utan elvesystem. Tidlegare var området havbotn som no er heva opp. Området er no dekt av svært mange innsjøar, og mange er saltsjøar. Kunlunfjella strekkjer seg frå fjellplatået Pamir i vest og spring nordaustover langs grensa mellom Tibet og Xinjiang, der dei skil det nordtibetanske platået frå Tarimbekkenet. Fjellkjeda har gjennomsnittshøgder på 6000 moh. (høgaste topp er Muztagh, 7723 moh.), mange snødekte toppar og isbrear. Gangdisêfjellkjeda (Gangdisê Shan), med høgder på over 6000 moh., og den vestlege seksjonen av Nyainqêntanglhafjella (eller Nyenchen Tanglha) skil det nordtibetanske platået frå elvedal-landskapet i Sør-Tibet.

Elvedal-landskapet er eit breitt dal-landskap som for det meste ligg lågare enn 4000 moh., med Yarlung Tsangpo-dalen som hovuddal. Det strekkjer seg hovudsakleg vest–aust, og her føregår det meste av Tibets politiske, kulturelle og økonomiske aktivitetar. Den største av elveslettene omfattar hovudstaden Lhasa. Yarlungelva (Yarlung Tsangpo) har utspringet sitt frå isbrear langs midtre delar av Himalayas nordskråning, og elva renn 1940 kilometer austover i Tibet før ho vender sørover inn i India og Bangladesh, der ho heiter Brahmaputra. Også elvene Ganges, Indus og Sutlej har utspring i det vestlege Tibet.

Elvedalane blir avgrensa i sør av Himalaya, som er ei relativt ung fjellkjedefalding med komplisert struktur, og som strekkjer seg 2450 kilometer frå vest til aust i mellom 200 og 350 kilometers breidd langs Tibets sørgrense. Gjennomsnittshøgda i Himalaya er over 6000 moh., men det finst 10 toppar på over 8000 moh. Blant dei er den høgaste toppen i verda, Qomolangma (Mount Everest, 8844 moh.), på grensa mot Nepal.

Hengduanfjella i aust omfattar ein serie av parallelle, djupe elvedalar og bratte fjellkjeder som først spring vest–aust og deretter nord–sør inn i naboprovinsane Sichuan og Yunnan. Høgdeforskjellane mellom fjelltoppane og elvedalane når her opp mot 2500 meter. I nord finst det snødekte toppar og isbrear. Fjellskråningane var tidlegare dekte av tett skog som no er delvis nedhogd. Dalbotnane her er blant dei rikaste jordbruksområda i Tibet. Blant elvene som renn her, er Nuelva (kinesisk Nu Jiang, tibetansk Gyelmo Ngulchu), som seinare renn inn i Myanmar, der ho heiter Thanlwin. Andre elver er Lancang (tibetansk Dachu), som renn inn i Søraust-Asia, der ho heiter Mekong, og Changelva (Chang Jiang), som her blir kalla Jinshiaelva (kinesisk Jinshia Jiang, tibetansk Drichu).

Klimaet i Tibet er gjennomgåande tørt, og temperaturane avheng sterkt av høgda over havet. I perioden mai–september kjem fuktig pålandsvind (monsun) inn gjennom passa i det lågareliggjande Aust-Tibet, som får rikeleg med sommarregn. Nedbøren minkar mot vest og er særleg liten i regnskuggen av Himalaya i sørvest. øvre Indusdal har berre 100–200 millimeter årsnedbør. Lhasa (3600 moh.) har middelverdiar på −2 °C i januar og 15 °C i juli og 445 millimeter nedbør.

Plantelivet i vest og nord er tundraliknande, kalde ørkenar eller stepper med mose, lav eller nakent berg. Mot aust og sør blir plantedekket rikare, og dei austlege dalane er skogkledde.

I skogområda i aust finst det stumpnaseape, asiagullkatt, gaupe, kragebjørn, villsvin, goral, takin og moskushjort. Tiger, leopard og snøleopard er sjeldne. På høgslettene og i fjelltraktene lever pipeharar, murmeldyr, revar, ulv, steppekatt, tibetantilope, blåsau, argalisau, jak og kiang (villesel). Omkring 275 fugleartar er observerte. Av karakteristiske artar og familiar kan ein nemne gribbar, tibethøne, ornat- og rubinfasan, steppehøns, lerker og fjellsporvar.

Tibetansk er det vestlegaste av dei tibeto-burmanske språka. I forskjellige dialektar som til dels er innbyrdes uforståelege, blir det snakka tibetansk av alle tibetanarar i det «etniske» Tibet, som også omfattar eit indisk område i vest (Ladakh) og aust (distriktet rundt Tawang i Arunachal Pradesh), område i Nepal (Dolpo, Mustang, sherpa-folket), Sikkim, Bhutan (der ein eigen dialekt, dzongkha, er offisielt språk) og eit mindre område i det nordlege Myanmar. Vidare blir ein tibetansk dialekt, balti, brukt i distriktet Baltistan i det nordlege Pakistan. Lhasa-dialekten blir nytta som riksspråk i store område. I det «politiske» Tibet (sidan 1951 innlemma i Folkerepublikken Kina) har kinesisk sidan 1960 vore nytta i stor utstrekning i administrasjon og undervisning.

Tibetansk blir skrive med eit indisk alfabet som blei teke i bruk i Tibet på 600-talet evt. Dette alfabetet består av 30 konsonantar og 5 vokalar. Skriftforma til orda blei fastlagd på 800-talet og har ikkje blitt endra sidan. Uttalen har derimot forandra seg, særleg i Lhasa-dialekten.

Transporten gjekk tidlegare føre seg med karavanar. Ein viktig tradisjonell handelsveg gjekk frå Bengal gjennom Sikkim til Lhasa. Etter den kinesiske innlemminga av Tibet i 1951 er det bygt fleire hovudvegsamband. Ei ny jernbanelinje frå Golmud i Qinghai til Lhasa blei fullført i 2006. Den einaste sivile lufthamna ligg ved Lhasa.

Litteraturen i Tibet består dels av omsetjingar av buddhistiske tekstar, hovudsakleg frå sanskrit, frå 600- til 1200-talet evt. I samband med dette skapte tibetanarane eit heilt nytt ordtilfang for å gi att buddhistiske uttrykk. Desse tekstane er samla i dei to store skriftsamlingane Kanjur og Tenjur, til saman meir enn 300 bind. Frå den eldste tida (600–800-talet) finst det annalar, krøniker og rituelle og mytologiske tekstar, til dels skrive på eit svært vanskeleg og arkaisk språk.

Frå 1000-talet byrja tibetanarane å skrive sin eigen buddhistiske litteratur på «klassisk» tibetansk: historiske, biografiske og liturgiske verk, kommentarar, meditasjonstekstar, dikt, avhandlingar innan logikk, grammatikk, filosofi og så vidare. Denne litteraturen, som har prega heile den tibetanske kulturen og er av stor betydning for studiet av buddhismen, har i løpet til hundreåra blitt så omfattande at han no utvilsamt utgjer ein av dei mest omfangsrike litteraturane i Asia. Blant dei verka som er best kjende i vest, er den såkalla «Dødeboka» (sjå bardo) og einebuaren Milarepas biografi og dikt. Eposet om heltekongen Gesar må òg nemnast.

Musikklivet er sterkt prega av dei religiøse tradisjonane. Folkemusikken er variert, med eit stort repertoar songar og dansar i regionale og lokale former. Musikkspel som minner om kinesisk opera, bygde på eldgamle legender, historiske hendingar og klassiske songar, blir framførte i friluft av omreisande truppar. Liturgisk, resitativisk song i djupt toneleie blir dyrka ved klostera og akkompagnert av trommer, dril-bu (handbjølle), rol-mo (cymbalar) og dung (opptil 3–4 meter lange metalltrompetar). Religiøse framføringar av musikk og dans kan vare i fleire dagar, med store orkester og maskerte dansarar.