alfabet

Den tidlege utviklinga frå biletskrift til alfabet er uviss. Dei gamalegyptiske hieroglyfane omfatta eit alfabet på 24 konsonantar som blei brukt i lag med med biletskrift, men aldri i sjølvstendig bokstavskrift.

Det eldste reine alfabetet som er kjent, er det nordsemittiske, som stammar frå syrisk-palestinsk område frå tida 1700–1500 fvt. Det finst ei rekkje teoriar om moglege samband mellom hieroglyfane og dette alfabetet, men det har ikkje late seg gjere å fastslå noka gradvis utvikling.

Frå det nordsemittiske alfabetet utvikla det seg kring 1000 fvt. fire hovudgreiner av alfabetet i middelhavsområdet: kanaaneisk, arameisk, sørsemittisk og gresk. Dei fleste alfabeta i verda har utvikla seg frå desse fire.

Det kanaaneiske alfabetet delte seg i to hovudgreiner: fønikisk og tidleg hebraisk (paleo-hebraisk) alfabet.

Det fønikiske alfabetet blei spreitt med fønikarane over heile middelhavsområdet. Det blei skrive frå høgre mot venstre, til dømes 𐤒𐤓𐤕𐤄𐤃𐤔𐤕 k'rt hdɬt 'ny by', det fønikiske namnet på Kartago. Ein utlaupar, tifinagh, har overlevd blant berberar, særleg tuaregane i Sahara; andre variantar av det fønikiske alfabetet er utdøydde.

Det tidlege hebraiske alfabet blei alt på 500-talet fvt. fortrengt av det arameiske alfabetet (kvadratskrift), sjølv om det overlevde i stilisert form på jødiske myntar fram til 135 evt. Ein annan variant, det samaritanske alfabetet, blir framleis brukt til liturgiske formål av samaritanarane.

Frå det arameiske alfabetet stammar mange alfabet, som praktisk kan delast i to greiner: semittiske og ikkje-semittiske alfabet.

Det einaste sørsemittiske alfabetet som framleis er i bruk, er det etiopiske, som har 29 konsonantteikn og blir skrive frå venstre mot høgre. Vokalane blir uttrykte gjennom små endringar av konsonantteikna – til dømes በ be, ቡ bu, ቢ bi, ባ ba, ቤ bé, ብ bı, ቦ bo. Det etiopiske alfabetet utvikla seg frå det sabeiske alfabetet (brukt i det bibelske Saba), eitt av mange alfabet som var i bruk på Den arabiske halvøya frå byrjinga av det første tusenåret fvt. og gjekk av bruk ved framvoksteren av islam.

Det greske alfabetet oppstod frå nordsemittisk skrift kring 1000 fvt. Den viktigaste nyvinninga var vokalteikna. Teikn for konsonantar som ikkje fanst i gresk, blei tekne i bruk som vokalteikn. I dei eldste greske innskriftene er skriveretninga frå høgre mot venstre. Seinare gjekk dei over til bustrofedon (gresk 'som oksen dreg plogen'), det vil seie vekselvis frå høgre mot venstre og frå venstre mot høgre, med medfølgjande spegelvending av bokstavane. Frå kring 500 fvt. blei det berre skrive frå venstre mot høgre. Det moderne greske alfabetet har 7 vokalteikn og 17 konsonantteikn.

Det greske alfabetet spreidde seg mellom annet til Vesleasia, Egypt og Italia. I Egypt blei ei tilpassa utgåve av det greske alfabetet teken i bruk for å skrive koptisk på 100-talet evt. I Italia gav det greske alfabetet opphav til mellom anna det etruskiske alfabetet. Dei eldste etruskiske innskriftene er frå 700-talet fvt. Etruskisk blei først skrive frå høgre mot venstre, deretter i bustrofedon, og til slutt frå venstre mot høgre. Det etruskiske alfabetet fekk si endelege form kring 400 fvt., med 4 vokalteikn og 16 konsonantteikn.

Ein reknar med at romarane tilpassa det etruskiske alfabetet til latin på 600-talet fvt. Det latinske alfabetet hadde opphavleg 5 vokalteikn og 16 konsonantteikn. X er ei nydanning som blei sett på slutten av alfabetet, etter V. Y og Z blei overtekne direkte frå gresk på 100-talet evt. og sette etter X. W og skilja U/V og I/J stammar frå mellomalderen; tidlegare skreiv ein berre V og I. Seinare har forskjellige bokstavar blitt lagde til i ulike språk, til dømes Æ, Ø og Å i norsk. Norsk lånte Å frå svensk ved rettskrivingsreformene i 1907 og 1917.

Det kyrilliske alfabetet har namnet etter slavarane sin apostel Kyrillos (ca. 826–869), og blir nytta mellom anna for russisk, bulgarsk, serbisk, ukrainsk og mange andre språk i den tidlegare Sovjetunionen (dei kolasamiske dialektane akkala, kildin og ter, mordvinsk, tadsjikisk og så bortetter), og i mongolsk. Det hadde opphavleg 43 teikn, mens dei moderne variantane av alfabetet har færre, det russiske til dømes 33.

Runene viser klar slektskap med det latinske alfabetet – med til dømes bokstavar som ᚨ A, ᛒ B, ᚲ C [k], ᚠ F, ᚺ H, ᛁ I, ᚱ R og ᛏ T. Det er kjent i nordiske innskrifter frå og med 200-talet. Skriveretninga varierte mellom bustrofedon og frå venstre mot høgre. Med innføringa av kristendommen blei runene gradvis fortrengde av det latinske alfabetet.

Alfabetet i den gotiske bibelomsetjinga frå 300-talet blei skapt av biskop Wulfila. Dei fleste bokstavane har gresk opphav – som 𐌰 Α, 𐌱 Β, 𐌲 Γ, 𐌳 Δ, 𐌴 Ε og 𐌶 Ζ og så bortetter – men nokre er tekne frå runealfabetet, som 𐌿 u og 𐍆 f, jamfør runene ᚢ u og ᚠ f.

Det finst nokre alfabet i bruk som ikkje kan setjast i direkte samband med det nordsemittiske alfabetet med omsyn til form; idéen har truleg likevel opphav i denne tradisjonen. Viktigast er det koreanske, som blei teke i bruk i 1446 etter at ein i fleire hundre år hadde skrive koreansk med kinesiske skriftteikn. Alfabetet, konstruert av ei gruppe lærde utpeikt av kong Sejong, har 28 bokstavar, og er svært systematisk. Bokstavane blir ordna i blokker som representerer stavingar, slik at ein skriv 한글 hanɡɯl i staden for ㅎㅏㄴㄱㅡㄹ. Alfabetet blir kalla 한글 hanɡɯl i Sør-Korea og 조선글 ɟozʌnɡɯl i Nord-Korea. I Nord-Korea skriv dei koreansk utelukkande med alfabetisk skrift, mens dei i Sør-Korea delvis kombinerer det med kinesiske teikn.

Ikkje alle skriftsystem som er i bruk i dag, er alfabetiske. Viktige unnatak er kinesisk og japansk skrift og cree-skrifta.

Den kinesiske skrifta er i hovudsak er morfemskrift – kvart teikn står typisk for eit morfem, til dømes 北 běi 'nord' + 京 jīng 'hovudstad' = 北京 Běijīng 'Beijing'.

Japanarane tok i bruk kinesiske skriftteikn i dei første hundreåra evt. På 800-talet utvikla dei ei bokstavskrift, kana, med to variantar, hiragana og katakana. Denne skrifta er ikkje alfabetisk, men syllabisk. Bokstavane står med eitt unnatak (n) for stavingane i det japanske språket – ein vokal eller ein konsonant pluss ein vokal – jamfør hi-ra-ga-na ひらがな og ka-ta-ka-na カタカナ.

Cree-skrifta blei oppfunnen av misjonæren James Evans rundt 1840 og teikna står i hovudsak for stavingar i cree, til dømes ᓀᐦᐃᔭᐌᐎᐣ nē-hi-ya-wē-wi-n 'cree-språket'.

Bokstaveringsalfabetet blei opphavleg nytta for å unngå misforståingar over telefon og radiosamband, med støy og dårleg lydkvalitet. Det blir også misvisande kalla «det fonetiske alfabetet», men har ingenting med fonetikk å gjere, i motsetnad til til dømes IPA, det internasjonale fonetiske alfabetet.

*Eigentleg ICAO-systemet eller NATO-systemet, men godt etablert som ein internasjonal standard.

**Dei norske bokstavane Æ, Ø og Å er ikkje standardiserte. Difor blir også andre ord nytta.

• skrift
• bokstav

• Coulmas, Florian (1996). The Blackwell encyclopedia of writing systems.
• Firmage, Richard A. (2000). The alphabet abecedarium. ISBN 0-7475-4757-2
• Jackson, Donald (1982). Skrivekunstens historie. ISBN 82-10-02203-2
• Robinson, Andrew (1996). Skriftens historie.