Agder

Namnet Agder (på norrønt Agðir eller Egðafylki) har usikker tolking. Det kan vere ei avleiing av ǫgd, «vere skarp» og i så måte bety «landet som stikk ut i havet». Ei anna oppfatning er at namnet hengjer saman med norrønt agi, «sjøgang». I så fall betyr namnet «landet ved det urolege havet». Folka i Agder blir kalla egd eller egde, norrønt egð i eintal, og høvesvis egder og egdar, norrønt egðir, i fleirtal.

Agder blir også brukt som nemning på landsdelen som svarar til fylket og blir ofte brukt synonymt med Sørlandet, eit namn som først vart lansert av Vilhelm Krag i 1902 som nemning på kyststrøka i Agder. Seinare har Sørlandet etter kvart også vorte teke i bruk som nemning på heile Agder, inkludert dei indre strøka.

Fylkesvåpenet er ei gullfarga eik på djup raud bakgrunn. Dette er basert på dei to tidlegare fylkesvåpna i fylka. Motivet er frå Vest-Agders fylkesvåpen som hadde eit gult eiketre på grøn botn, medan fargane er frå Aust-Agders fylkesvåpen som hadde to horisontale gullbjelkar på djup raud botn. Vest-Agders motiv, eiketreet, er eit typisk treslag i Agder, og bjelkane i Aust-Agders fylkesvåpen symboliserer den tradisjonelle trelasthandelen i fylket, særleg med furu.

Berggrunnen i Agder fylke består av grunnfjell som ved kysten utgjer eit lågt, men likevel til dels sterkt kupert landskap, og som nordover hevar seg gradvis. Vel 100 kilometer frå kysten går det over i eit høgfjellslandskap over 1000 meter over havet. Lengst nord utgjer dette ein del av Setesdal Vesthei og Austheiane, høvesvis vest og aust for Setesdal. Høgast når fjella i nordaust med Sæbyggjenuten (1507 meter over havet) på grensa til Tokke kommune i Vestfold og Telemark fylke. I nordvest ligg Kaldefjellet (1452 meter over havet) på grensa til Rogaland (Suldal kommune).

Mellom kysten og høgfjellsområda blir landskapet i Agder prega av ei rekkje markerte dalføre, hovudsakleg nord-sørgåande, med skogkledde heiområde mellom. Desse er særleg tydelege i fylkets sentrale og vestlege delar, fra og med Setesdal med Otra og vestover: Mandalen, Kvinesdalen, Lyngdalen og Sirdalen. Aust i fylket er landskapet meir uoversiktleg, og her følgjer dei lengste vassdraga, Arendalsvassdraget (sjå også Nidelva (Agder) og Tovdalsvassdraget, over store strekningar ei markert forkastingslinje, den såkalla sørlandske breksjen, som spring parallelt med kysten. Dei to vassdraga har munning i høvesvis Arendal og Kristiansand.

Berggrunnen i Agder er dekt av forholdsvis sparsame lausmassar som i aust stort sett er avgrensa til sprekkar og smådalar. I dei noko breiare dalane sentralt og vest i fylket og dessutan ut mot havet på Lista, er det nokre større område med lausavsetningar, men i fylket samla sett er likevel berre 2,2 prosent av totalarealet dyrka jord. Agder har mange, men for det meste korte fjordar.

Høgdeforskjellane i kyststrøka er størst vest for Lindesnes, og her er fjordane noko lengre enn i aust. Lengst vest, vest for Hidra, er kysten mindre innskore, og her er han, som utanfor Lindesnes og Lista, utan skjergard. Fleire av sjøane i nedre del av hovuddalføra frå Nidelva og vestover er demde opp av ein morene avsett under eit opphald i tilbaketrekkinga til isen etter siste istid, og denne kryssar dei nord–sørgåande dalane i området. Blant desse er, rekna frå aust:

• Rore (39 meter over havet)
• Flakksvannet (19 meter over havet)
• Venneslafjorden (41 meter over havet)
• Manflåvannet (69–68 meter over havet)
• Ytre Øydnavatnet (96 meter over havet)
• Lygne (185 meter over havet)
• Sirdalsvatnet (50–48 meter over havet)

Den marine grensa, som ligg på rundt 100 meter over havet lengst aust i fylket, fell jamt til 80 meter i Tvedestrand, 50 meter i Grovane nord for Kristiansand og 40 meter lengst i sørvest. I ei spesiell stilling i så måte står den ytste, låge delen av Lista-halvøya; her ligg den marine grensa mindre enn ti meter over dagens havnivå.

Skoggrensa i Agder når opp i 700–900 meter over havet i aust og 400–500 meter i vest. Barskoggrensa ligg rundt 100 meter lågare enn dette. Dei skiftande geologiske og topografiske forholda gir seg uttrykk i sterkt blanda skogtypar med innslag av praktisk talt alle treslaga som finst i Noreg. Ved kysten er det varmekjær lauvskog med eit sterkt innslag av eik. Av den produktive skogen i Agder er furu viktigaste treslag. I dei lågareliggjande strøka, særleg i dei austre dalføra, dominerer likevel gran.

Den austlege delen av Agder er godt skjerma mot vest og har klimatrekk felles med dei nærliggjande delane av Austlandet. Dei vestlege delane av fylket omfattar utsette, vestorienterte område; dette gjeld både store delar av kyststrøka og heiane omkring Setesdal og Sirdal. Utsette kyststrekningar ved Lindesnes og Lista har ganske stor hyppigheit av kuling, sjølv sommarstid.

Årsnedbøren på kysten er rundt 1000 millimeter, litt mindre i aust enn i vest. Nedbøren aukar til cirka 1400 millimeter i ei sone 20–30 kilometer innanfor kysten, medan indre dalstrøk kan ha ein årsnedbør på under 1000 millimeter. Om sommaren er kysten solrik, men innover land er det meir vekslande skydekke med enkelte regnbyger. Om vinteren kan møtet mellom kald luft frå aust og fuktig luft frå Nordsjøen enkelte år resultere i store snømengder i fylkets austlege del, medan det blir lite snø vest for Lindesnes. Vennesla har noregsrekorden for 24 timars nedbør som snø; 4. februar 1960 fall det 131,8 millimeter nedbør i form av snø, og snødjupna auka dette døgnet frå 15 til 52 centimeter. Same døgn fekk Mestad i Oddernes 128,7 millimeter nedbør, og her auka snødjupna med 77 centimeter, frå 19 til 96 centimeter.

Kysten av Agder har ei tåkehyppigheit på 3–4 prosent, mest om våren når det strøymer varmluft over det kalde sjøvatnet. Heiane har betydeleg meir tåke enn ein har i tilsvarande område langt frå kysten, især om hausten, medan kysten har mest tåke om våren.

Agder hadde på slutten av 1800-talet over åtte prosent av befolkninga i landet. Ved overgangen frå seglskip til dampskip oppstod ei krise i skipsfarten, ei svært viktig næring i Agder, noko som gav langvarige verknader på befolkningsutviklinga i fylket. Frå denne tida og fram til 1960-talet søkk den relative delen av Noregs befolkning busett i Agder til 5,2 prosent. Frå midten av 1960-talet har fylket hatt ein relativt sterkare befolkningsvekst enn landet samla sett og dermed ein aukande del av folketalet i landet; i 2023 låg denne på 5,7 prosent.

I tiårsperioden 2013–2023 auka folkemengda i Agder med gjennomsnittleg 0,9 prosent årleg, ein marginalt sterkare auke enn i landet samla sett som hadde ein auke på 0,8 prosent i same periode. Etter kommuneinndelinga frå 2020 var veksten i denne perioden størst i Kristiansand-området (Kristiansand og Vennesla), og svakast i Flekkefjord-området (Flekkefjord, Sirdal og Kvinesdal) og i Setesdal (Evje og Hornnes, Iveland, Bygland, Valle og Bykle).

Sju av dei 25 noverande kommunane i fylket hadde lågare folketal i 2023 enn i 1950. Alle desse ligg i innlandet, to i Setesdal (Bygland og Valle), to høyrer blant dei indre skogbygdene aust i fylket (Gjerstad og Åmli), og to ligg i øvre del av dei nord-sørgåande dalstrøka i vest (Hægebostad og Åseral). Den siste av kommunane med lågare folketalet i 2023 enn i 1950 er Tvedestrand.

Dei områda som har svakast befolkningsutvikling, har også stort sett den lågaste tettstadsdelen i befolkninga. Agder samla sett hadde ein tettstadsdel på 80 prosent i 2022 mot 83 prosent i landet samla sett. Tettstadsdelen er størst i Kristiansand-området (Kristiansand og Vennesla) og i kystkommunane i austre del av fylket (Risør, Tvedestrand, Arendal, Grimstad og Lillesand) der høvesvis 93 og 82 prosent av befolkninga bur i tettstader (2022).

Til samanlikning har dei indre stroka av Agder, som i aust omfattar dei indre skogbygdene (Gjerstad, Vegårshei, Åmli, Froland og Birkenes), likeeins dei fem kommunane i Setesdal, og i vest dei øvre dalstroka (Åseral, Hægebostad og Sirdal), ein betydeleg lavere tettstadsdel. Samla sett budde berre 43 prosent av befolkninga i dette området i tettstader i 2022.

Kristiansand er den klart største tettstaden i Agder med 65 506 innbyggjarar (2022). Deretter følgjer Arendal (44 352), Korsvik (18 802), som ligg i Kristiansand, på austsida av Topdalsfjorden, Grimstad (13 956) og Vennesla (13 617). Over 10 000 innbyggjarar har også Mandal (11 122) og Søgne (10 661). Agder har ytterlegare tre tettstader med fleire enn 5000 innbyggjarar i 2022, og alle desse ligg ved kysten: Lillesand (8148), Flekkefjord (6049) og Lyngdal (Alleen; 5271).

Vegen E18/E39 (E18 aust for og E39 vest for Kristiansand) går gjennom fylket like innanfor kysten. Vegen passerer alle dei største tettstadene i fylket bortsett frå Farsund og Vennesla. E39 går frå E45 i Aalborg i Danmark via ferja Hirtshals–Kristiansand, og vidare herfrå nordover dels langs og dels litt innafor vestlandskysten heilt til E6 på Klett like sør for Trondheim.

Lenger nord og på tvers av dei mange nord-sørgåande dalføra i Agder fører fylkesveg 42 frå Arendal vestover til Egersund. I fleire av desse dalane går riks- og fylkesvegar som bind dei indre strøka saman med kystområda. Viktigast i så måte er Setesdalsveien (riksveg 9 Kristiansand–Haukeligrend) og riksveg 41 gjennom dei indre skogbygdene aust i fylket (Kristiansand–Birkeland–Treungen–Brunkeberg; dei to siste av desse stadene i Telemark). Riksvegane 9 og 41 knyter E18/E39 ved kysten til E134 over Haukeli. Om sommaren er Suleskarvegen open gjennom fylket. Den går nord for fylkesveg 42 og representerer det kortaste, om enn ikkje raskaste, vegsambandet mellom Oslo og Stavanger.

Sørlandsbanen går aust–vest gjennom Agder eit stykke innafor kysten. På grunn av dei mange nord–sørgåande dalføra, er det ei rekkje lange tunnelar mellom Kristiansand og grensa mot Rogaland, mellom anna landets sjette og sjuande lengste jernbanetunnelar, Kvinesheitunnelen på 9065 meter og Hægebostadtunnelen på 8474 meter. Einaste sidelinja til Sørlandsbanen med regulær persontrafikk er strekninga Nelaug–Arendal (Arendalsbanen).

Det er fast rutefart på kysten til og frå hamnene i tettstadene i fylket (Arendal, Grimstad, Lillesand, Kristiansand, Mandal, Lyngdal, Farsund, Kvinesdal og Flekkefjord). Det er også rutefart mellom dei største av desse hamnene og utlandet. Kristiansand er den dominerande hamnebyen og den einaste med fast ferjetransport til kontinentet (Kristiansand–Hirtshals).

Fylkets einaste stamflyplass er Kristiansand lufthamn, Kjevik. Denne har fast bussamband med Lillesand, Grimstad og Arendal. Kristiansand lufthamn Kjevik har i tillegg til ei rekkje innanlandske samband også internasjonal trafikk. Farsund lufthamn, Lista har ikkje regulær rutetrafikk, berre charter- og godstrafikk.

I samband med regionreforma vart kommunetalet i Agder redusert frå 25 til 20 kommunar. Heile denne reduksjonen skjedde i det tidlegare Vest-Agder.

Statsforvaltaren i Agder og fagadministrasjonane under Statsforvaltarembetet (det tidlegare Fylkesmannsembetet) er lokalisert til Arendal (Arendal tettstad), medan Agder fylkeskommunes administrasjon ligg i Kristiansand.

Agder omfattar seks av dei i alt ni prostia i Agder og Telemark bispedømme i Den norske kyrkja. Prostia i Agder er, rekna frå aust: Aust-Nedenes, Arendal, Vest-Nedenes, Kristiansand (domprosti), Otredal og Lister og Mandal. Desse prostia har i alt 71 sokn.

Agder fylke utgjer eitt tingrettsdistrikt som svarar til fylket med unntak av Sirdal kommune som er lagt til Sør-Rogaland tingrett. Vidare høyrer fylket, også det med unntak av Sirdal, til Agder politidistrikt med hovudsete i Kristiansand; Sirdal høyrer til Sør-Vest politidistrikt som har hovudsete i Stavanger. Agder politidistrikt har 19 lensmannskontor og sju politistasjonar fordelte på fire geografiske driftseiningar, høvesvis Austre, Midtre, Vestre og Setesdal driftseining.

Agder har eit godt utbygd vidaregåande skuleverk med i alt 18 fylkeskommunale og seks private vidaregåande skular fordelt på 15 av dei 25 kommunane i fylket (skuleåret 2022/2023). Fylket har dessutan sju folkehøgskular.

Universitetet i Agder vart formelt opna i 2007. Hovudadministrasjonen ligg på Gimlemoen i Kristiansand. Verksemda ved universitetet er samla på to større område, i høvesvis Kristiansand (Gimlemoen) og Grimstad (Teknologisenteret). Det er oppretta fem fakultet (for høvesvis helse- og idrettsvitskap, humaniora og pedagogikk, samfunnsvitskap, teknologi og realfag og kunstfag), og dessutan ein handelshøgskule og ei avdeling for lærarutdanning.

I Flødevigen på Hisøy i Arendal ligg Statens marinbiologiske forsøksstasjon. Sørlandet sjukehus HF har sjukehus i Kristiansand, Arendal og Flekkefjord.

I fylket kjem ut i alt 15 papiraviser (2022), og dei fleste er små med eit avgrensa nedslagsfelt. Dei mest betydelege dagsavisene er Fædrelandsvennen (Kristiansand) og Agderposten (Arendal); Fædrelandsvennen har aukande utbreiing som avis for heile landsdelen.

NRK har distriktskontor i Kristiansand. Kilden Teater og Konserthus i Kristiansand husar Kilden Teater, Kristiansand Symfoniorkester og Opera Sør.

• Agder – landsdel
• fylke
• regionreformen
• Sørlandet

• Agders historie, utgitt av Agder historielag, 1991–, fire bind, isbn 82-90575-21-1
• Kristiansen, Alv, red.: Agder, 1977, isbn 82-05-06463-6
• Vest-Agder fylke 1837–1937, 1937
• Kaastrup, Sølvi & Per Kaastrup: Agder-bibliografien, bind 2[og]3, 1986–1997
• Vevstad, Jens, red.: Aust-Agder fylke gjennom 100 år, 1943