kvinnenamn

På 1700-talet byrja ein ny namnemote å gjere seg gjeldande i Noreg – kvinnenamn på -ine, til dømes Jensine og Hansine. Denne namneskikken vart formidla via Danmark frå Tyskland.

I Noreg vart slike namn – som i Danmark – fyrst og fremst brukte ved oppkalling av mannlege slektningar – Albertine etter Albert og Oline etter Ole. Oppkallingsnamn av denne typen (på tvers av kjønnsskiljet) blir gjerne kalla moveringar, ein term som fyrst var brukt i ordlaginga, til dømes pianistinne av pianist.

Tidleg på 1800-talet var det 2 prosent av kvinnene som hadde eit namn på -ine, og deretter hadde denne moten framgang til toppen vart nådd 1860–1864 med 8 prosent. I denne perioden låg Oline på 8. plass på ranglista for kvinnenamna. Deretter gjekk kurva for -ine-namna nedover – til litt under 3 prosent i siste femårsperiode på 1800-talet (1895–1899). Det var store geografiske forskjellar for denne namnetypen i Noreg, og i Nord-Noreg var desse namna nokså vanlege (13 prosent da dei låg på topp). Og enda meir brukte var desse namna i andre posisjon, til dømes Anne Jensine, der dei høvde godt av rytmeomsyn. Den motsette rekkjefølgja, Jensine Anne, førekom svært sjeldan. I Nord-Noreg var det så mange som 29 prosent av kvinnene som hadde eit -ine-namn som det andre fornamnet i tidsrommet 1865–1899.

Den mest utbreidde namnetypen i norrøn tid – både blant kvinnenamna og mannsnamna – var dei samansette namna, til dømes Gunnhildr med Gunn- som forledd og -hildr som etterledd. Andre døme på slike kvinnenamn i norrønt er Dagrún, Jórunn og Vígdís.

Også i vår tid har denne namnetypen vore populær, og desse kvinnenamna var mest brukte i mellomkrigstida. Dei samansette mannsnamna fekk eit oppsving omtrent samtidig med kvinnenamna (i 1920-åra), men dei var populære over eit lengre tidsrom – heilt inn i 1970-åra. Elles var det omtrent like mange samansette kvinnenamn som mannsnamn.

Døme på mykje brukte samansette kvinnenamn er Aslaug, Astrid, Borghild, Dagny, Gudrun, Gun(n)hild, Gun(n)vor, Hjørdis, Ingebjørg, Ingeborg, Ingrid, Ingunn, Ingvild, Jorunn, Ragnhild, Reidun, Sigrid, Solveig, Torhild og Vigdis.

Om vi legg til grunn namn (inklusive variantar) som har vore brukte på minst 10 personar i perioden 1900–2017, viser det seg at det er atskilleg fleire kvinnenamn (omtrent 3000) enn mannsnamn (omtrent 2600).

Ei viktig forklaring til at det er fleire kvinnenamn enn mannsnamn, er at kvinnenamna (som nemnt under overskrifta «»Lydlege trekk») er lengre, og dess lengre namna er, dess større rom gir dette for namnevariasjon.

Dette ser vi tydeleg ved namnet Vibeke som har desse åtte variantane: Vibece, Vibeche, Vibecke, Vibekke, Wibeche, Wibecke, Wibeke, Wibekke. Her er det blant anna bruken av dei framande bokstavane W og C som har medverka til den store variasjonen. Variasjon med w og c har vi også i mannsnamna, men i og med at dei gjennomgåande er kortare, til dømes Karl og Carl, er potensialet for variantar mindre i dei enn i dei lengre kvinnenamna.

Det er viktig å understreke at det er liten forskjell i talet på mannsnamn og kvinnenamn når variantane er haldne utafor. I perioden 1900–2017 var det såleis omtrent like mange mannsnamn som kvinnenamn.

På 1800-talet derimot var det fleire kvinnenamn enn mannsnamn (også når vi ser bort frå namnevariantar), og da hadde dette særleg samanheng med at det til eitt og same mannsnamn, til dømes Jakob, kunne lagast ei rekkje avleidde kvinnenamn. Døme på dette er Jakobine, Jakobina, Jakoba, Jakobea og Jakobia.

Endringane for kvinnenamna har skjedd raskare enn for mannsnamna. Det har altså vore større endringstakt – større motepreg – for kvinnenamna, og på den andre sida har det vore større kontinuitet for mannsnamna.

Dette kjem blant anna fram ved samanlikning av namnetilfanget i 25-årsperiodar på 1900-talet. Det viser seg blant anna at det er heile 45 kvinnenamn – mot berre fire mannsnamn – som hadde markant nedgang frå perioden 1900–1924 til perioden etterpå (1925–1949).

Døme på slike kvinnenamn er Augusta, Bert(h)a, Bertine, Borghild, Gustava, Karoline, Kaspara, Leonora, Magdalene, Olava, Olga, Ragna og T(h)eodora. Under overskrifta «Samansette kvinnenamn» ovafor er det dessutan nemnt at dei samansette kvinnenamna gjekk tilbake tidlegare enn mannsnamna.

Frankrike – og særleg Paris – er kjent som eit senter for motar, særleg klesmotar, og tradisjonelt er det særleg kvinner som har følgt med i motesvingingane. På denne bakgrunnen er det ikkje overraskande at det er fleire franske kvinnenamn enn mannsnamn. Om vi avgrensar oss til namn brukte på minst 1000 personar, er det omtrent tre gongar så mange franske kvinnenamn som mannsnamn.

Døme på slike kvinnenamn er Annette, Celine, Charlotte, Henriette, Jeanette, Louise, Madeleine, Margot, Mariell(e), Marion og Yvonne. Hovudtyngda av dei franske kvinnenamna var på topp frå 1970-åra til 2010.

Det klart vanlegaste franske mannsnamnet er André når også namnet i andre posisjon er medrekna, til dømes Kim André. Deretter kjem Emil, Leon og Remi.

Til liks med dei norrøne mannsnamna kunne også dei norrøne kvinnenamna tyde ’strid’, ’kamp’ og liknande. Kvinnenamna Gunnr (i dag Gunn) og Hildr (i dag Hild) tyder såleis ’strid’, og begge desse ledda inngår i det samansette namnet Gunnhild. Tydinga ’kamp’ har vi i forledda til namna Vigdis og Leikny, og tydinga ’hær’ ligg føre i namn som Herbjørg, Herdis og Hergunn. Det siste namnet, Hergunn, er – til liks med Gunnhild – klart stridsprega i og med at forleddet tyder ’hær’ og etterleddet ’strid’.

Mens tydingar som ’strid’ og ’kamp’ i norrønt gjeld namn på begge kjønn (og særleg menn), er tydinga ’vakker’ avgrensa til kvinnenamn. Denne tydinga finn vi i mange namn som endar på -frid, til dømes Gunnfrid, Hallfrid, Jofrid, Kjellfrid, Målfrid, Oddfrid og Snøfrid. På grunn av lydutviklinga har det opphavlege -frid vorte endra til -rid i nokre namn, blant anna i dei vanlege namna Astrid og Ingrid. I norrønt fanst Frí∂r også som eige namn – jamfør Frid i dag. Elles har vi tydinga ’vakker’ i forleddet i det nylaga namnet Venhild.

I eit kjønnsperspektiv er det interessant at det finst ei rekkje namn som er brukte på både kvinner og menn, såkalla tvikjønna namn. Om vi avgrensar oss til namn brukte på minst 10 personar i perioden 1900–2017, viser det seg at det til saman er 69 namnepar med tvikjønna namn, til dømes. Benny brukt på både kvinne og mann.

Dette dreier seg hovudsakleg om innlånte namn, for det er få slike namnepar der begge namna har nordisk opphav, til dømes Inge og Tore. I austlandsk talemål vart den opphavlege endinga -a i dei norrøne kvinnenamna Inga og Þóra endra til -e i samsvar med jamvektsregelen. Dermed fekk desse kvinnenamna same form som mannsnamna Inge og Tore. Ei av dei få som har hatt kvinnenamnet Tore, er skodespelarinna Tore Dyveke Segelcke (1901–1979).

Tvikjønna namn har også oppstått ved kontakt med nabolanda. Såleis vart Janne eit tvikjønna namn etter at vi fekk mannsnamnet Janne frå Sverige. Der er Janne så å seie ukjent som kvinnenamn. Og Helle (dialektform av Helge i Noreg) vart eit tvikjønna namn da vi fekk kvinnenamnet Helle (relatert til Helga) frå Danmark. I Noreg er Kari eit vanleg kvinnenamn, men på grunn av innvandring frå Finland har vi fått mannsnamnet Kari (kortform av Oskari og Sakari), og dermed vart Kari eit tvikjønna namn.

Innlånte namn kan også ha komme meir langvegsfrå, som det lite brukte mannsnamnet Eli (frå hebraisk). Dette førte til at Eli vart eit tvikjønna namn. Ein del namn – særleg engelske namn – var etablerte som tvikjønna namn alt ved innlånstidspunktet, til dømes Chris, Conny, Ellis, Robin, Sonny og Tony.

• mannsnamn
• førenamn, mellomnamn, etternamn
• personnamn

• Alhaug, Gulbrand 1985: Noko om tvikjønna namn i Noreg. I: Nyere nordisk personnavnskikk. Red. Tom Schmidt. NORNA-rapporter 35. Uppsala.
• Alhaug, Gulbrand 1990: Women´s Names in -ine – A Great Name Fashion in the 19th Century. I: Proceedings of the XVIIth International Congress of Onomastic Sciences. Red. Eeva Maria Närhi. Vol. 1. Helsinki.
• Alhaug, Gulbrand 2004: Fornamn i Noreg frå 1900 til 1975 – med vekt på endringar i namnemønsteret. Oslo.
• Heinesen, Line Lysaker 2013: Blomsternavn som personnavn. I: Målblomar til Margit. Veneskrift til Margit Harsson på 70-årsdagen den 9. juni 2013. Red. Tom Schmidt. Oslo.