Hellas

Hellas er eit fjelland med svært variert geologi. Landområda har sokke ned, slik at kystlandet delvis er sett under vatn, og det er oppstått øybogar tvers over Egearhavet. Landet vender mot tre hav: Egearhavet i aust, Middelhavet i sør og Det joniske havet i vest.

Hellas har eit folketal på 10,432 millionar (2021). Storbyområdet Athen har 3,154 millionar innbyggjarar, medan storbyområdet Thessaloníki har 814 000 innbyggjarar (2022). 80,4 prosent av befolkninga bur i urbane strøk (2022).

Etter forfatninga av 1975, med endringar seinast i 2008, er Hellas ein parlamentarisk-demokratisk og einskapsstatleg republikk. Landet er sidan 1981 medlem av EU, og hadde presidentskapet i EU i første halvdel av 2014.

Den lovgivande makta er lagd til eit parlament, Vouli, med inntil 300 medlemer som er valde i allmenne val for fire år. Regjeringa blir leidd av ein statsminister, som går ut frå og er ansvarleg overfor parlamentet. Statsoverhovudet er ein president som er vald av parlamentet for fem år. Etter at demokratiet blei innført igjen i 1974, og fram til parlamentsvalet i 2012, fungerte det politiske livet i Hellas i praksis som eit topartisystem mellom det liberalkonservative partiet Nytt demokrati og det sosialdemokratiske Panhellensk sosialistisk rørsle (PASOK).

Etter at den greske finanskrisa braut ut i 2010, fall støtta til dei to etablerte partia drastisk. Sidan 2012 har Hellas vore styrt av koalisjonsregjeringar, medan det høgreekstreme partiet Gyllent daggry har hatt ei oppslutning på rundt sju prosent. Etter at parlamentet ikkje lukkast i å velje ein ny president, blei det nytt parlamentsval i januar 2015. Det venstreradikale partiet SYRIZA fekk flest stemmer og danna koalisjonsregjering saman med det konservative partiet Uavhengige grekarar, med Alexis Tsipras som ny statsminister. 22. januar 2020 valde parlamentet Katerina N. Sakellaropoulou til Hellas' første kvinnelege president. Ho overtok som statsoverhovud 13. mars 2020.

Tsipras' år som statsminister var prega av forhandlingar om låne- og reformprogrammet med Den europeiske unionen (EU), Den europeiske sentralbanken (ESB) og Det internasjonale pengefondet (IMF). I juni 2015 forlét han forhandlingane og kunngjorde folkeavstemming om låneavtalen. Denne blei halden 5. juli og resulterte i at over 61 prosent av grekarane sa nei til avtalen.

Trass resultatet frå folkeavstemminga inngjekk Tsipras-regjeringa ein treårig låneavtale med europeiske styresmakter med endå strengare vilkår enn den som hadde blitt nedstemt av veljarane. Dette har redusert oppslutninga om Tsipras og SYRIZA. Under val på medlemer til Europaparlamentet og kommunevalet i mai 2019 fekk Nytt demokrati flest stemmer, medan Tsipras kunngjorde nytt parlamentsval 7. juli 2019 på grunn av den låge oppslutninga rundt partiet sitt.

Etter Kallikratis-reforma i 2011 er Hellas administrativt delt inn i 13 regionar, inkludert Athen, med 325 kommunar. Dei tidlegare 54 fylka er i stor grad vidareførte som undereiningar i regionane. I tillegg er det eit autonomt område, Athos-fjellet.

Hellas er medlem av NATO. Det er allmenn verneplikt for menn og frivillig teneste for kvinner frå fylte 18 år. Vidare er Hellas medlem av FN og FNs særorganisasjonar, blant anna Verdsbanken, og av Verdshandelsorganisasjonen (WTO).

Forholdet til nabolandet Tyrkia har tradisjonelt vore spent, og har vore prega av konflikten på Kypros og spørsmål om suvereniteten over kontinentalsokkelen i Egearhavet.

• Les meir om Det politiske systemet i Hellas og Hellas' forsvar.

Historia til det gresktalande folket går tilbake til om lag 1600 fvt. Den greske antikken strekkjer seg frå 800 fvt. til 395 evt. og var ein periode med politiske, filosofiske, kunstnariske og vitskaplege nyvinningar. Denne kulturarven har utøvd grunnleggjande innverknad på vestleg sivilisasjon. Minnesmerke frå denne tida utgjer dei viktigaste turistattraksjonane i Hellas.

Dei greske områda blei etter kvart innlemma i Det bysantinske riket, der gresk språk og kultur blomstra i ein kristen kontekst. Gradvis blei desse områda erobra av ottomanane, med Konstantinopels fall i 1453 som milepæl. Gjennom omtrent 400 år under herredøme av Det osmanske riket blei grekarane isolerte frå Vest-Europa og opplevde kulturelle nedgangstider.

Etter ein fridomskrig mot Det osmanske riket blei Hellas i 1832 anerkjent som sjølvstendig stat. Historia som sjølvstendig land er kjenneteikna av vanskar så vel i innanrikspolitiske som utanrikspolitiske saker. Ei rekkje emigrasjonsbølgjer har skapt ein stor gresk diaspora rundt om i verda. Frigjeringa frå den tyske okkupasjonen i 1944 blei etterfølgd av uro og borgarkrig, som varte frå 1946 til 1949. Ein militærjunta greip makta i landet i 1967 og heldt fast ved makta til 1974. Etter gjeninnføringa av demokratiet blei Hellas ved folkeavstemming erklært republikk.

Hellas har i dei seinare åra opplevd økonomisk vekst og politisk stabilitet med integrering i EU. Finanskrisa i 2009, koronapandemien i 2021/2022 og skogbrannar i 2023 har likevel sett landet tilbake og ført til ei alvorleg gjeldskrise, og radikalisert det politiske livet. Etter omveltingane på Balkan har Hellas fått ei større rolle i denne regionen, spesielt økonomisk.

• Les meir om det antikke Hellas, Hellas' historie og Hellas' samtidshistorie.

Den greske økonomien er klassifisert som avansert. Med eit bruttonasjonalprodukt (BNP) på 216,24 milliardar dollar er Hellas den 54. største økonomien i verda (2021). Den greske økonomien utvikla seg raskt etter andre verdskrigen, men har halde fram med å vere ein av dei minst utvikla i EU, rangert på 16. plass blant dei 27 medlemslanda (2021). BNP per innbyggjar utgjer 17 590 euro, medan gjennomsnittet for dei 27 EU-landa er på 27 840 euro (2021). Berre ni EU-land har eit lågare BNP per innbyggjar enn Hellas (2021).

Hellas har avgrensa naturressursar og industrialiseringa har gått sakte, i tillegg til at landet har strevd med å betale gjeld. Skipsfart, turisme og pengeoverføringar frå utvandra grekarar (sistnemnde har gått stadig ned) er berebjelkane i økonomien.

Sjølv om den greske økonomien tradisjonelt sett har vore basert på fri konkurranse, har regjeringar opp gjennom åra etablert statleg eigarskap og kontroll i mange sektorar. I det 21. hundreåret, delvis som respons på press utanfrå, er det ein tendens til privatisering.

I 2001 gjekk Hellas inn i eurosona og tok euro som valuta. Euro erstatta den greske drakmen.

Rundt ein firedel av arbeidstakarane er fagorganiserte. I offentleg sektor har fagforbunda betydeleg makt, men dei er fragmenterte og sterkt politiserte. I privat sektor er fagforbunda svake.

Gresk økonomi dreier seg hovudsakleg om tenesteytande næringar, som står for 79,1 prosent av BNP-en i landet. Industrien står for 16,9 prosent av BNP, medan primærnæringane står for fire prosent (2017). Turismen har mykje å seie; i 2019 besøkte 34 millionar turistar Hellas. Målt i verdi er Hellas den tredje største skipsfartsnasjonen i verda etter Kina og Japan (2021). I tillegg er landet ein stor eksportør av jordbruksprodukt. Med den største økonomien på Balkan er Hellas også ein viktig investor i regionen.

I 2009 gjekk landet inn i økonomisk resesjon som følgje av den internasjonale finanskrisa og den manglande evna styresmaktene hadde til å takle aukande budsjettunderskot. Den dårlege offentlege økonomien, manglande reformer og unøyaktigheiter i den økonomiske rapporteringa fekk internasjonale kredittvurderingsbyrå til å nedgradere Hellas' kredittverdigheit, noko som førte landet inn i økonomisk krise.

For å redusere budsjettunderskota og dekkje den enorme statsgjelda måtte landet vedta strenge kutt- og reformpakkar. Dette var føresetnader for å få utbetalt lån på til saman 240 milliardar euro frå den såkalla troikaen: EU, Den europeiske sentralbanken (ECB) og Det internasjonale pengefondet (IMF).

Hellas har dei siste åra byrja å bevege seg langsamt ut av krisa med aukande BNP og reduksjon i arbeidsløysa. I 2017 oppnådde landet budsjettoverskot. Arbeidsløysa er på 14,8 prosent (2021). Uferdige økonomiske reformer og eit massivt låneproblem representerer framleis ei bremse for økonomisk vekst. Ulike berekningar anslår «den grå økonomien», der mange lèt vere å rapportere inntekt for å sleppe unna høg skattlegging, til å utgjere 20–25 prosent av BNP.

• Les meir om økonomi og næringsliv i Hellas og mynt, mål og vekt i Hellas.

Skulen i Hellas er obligatorisk i ni år frå barna er 6 til 15 år. Så godt som all utdanning er offentleg og gratis for alle. Barneskulen er seksårig, deretter går barna vidare til treårig ungdomsskule.

I Hellas finn ein i alt 18 minnesmerke som er oppførte på UNESCOs verdsarvliste. Dei fleste av desse stammar frå antikken, som templa på Akropolis og agoraen i Athen, Epidavros-teateret, Mykene-borga og Olympia-anlegga på Peloponnes, Delfi-heilagdomen i Parnassós-fjellet, palasset i Knossos på Kreta og øya Delos. Andre arkitektoniske minnesmerke stammar frå den bysantinske perioden, som Johannes-klosteret på Pátmos og byen Mystrás på Peloponnes.

Tusenvis av kunstobjekt frå desse epokane er å finne i greske museum og i utlandet. Innan biletkunst er Hellas særleg kjent for ikonmåling. Kjende greske kunstnarar er målarane Domenico Theotokopoulos («El Greco») og Giannis Tsarouchis (1910–1989).

Homers epos Iliaden og Odysseen (truleg frå 750 fvt.) representerer dei første litterære kjeldene i gresk og europeisk historie. Litteratur skrive på moderne gresk går tilbake til sen bysantinsk tid, med verk som Erotokritos-diktet av Vitsentzos Kornaros (1553–1613). Hellas har to nobelprisvinnarar i litteratur: diktarane Giorgos Seferis og Odysseas Elytis. Den best kjende greske forfattaren internasjonalt er Nikos Kazantzakis.

Hellas har eit rikt musikkliv med levande folkemusikktradisjonar. Den urbane rebetiko-sjangeren frå 1930-talet introduserte bouzouki-instrumentet og gjorde dette til eit gresk kjennemerke.

1950- og 1960-talet blir rekna som ein gullalder for gresk filmproduksjon. Kjende regissørar er Michael Cacoyannis, som stod bak filmen Zorba The Greek (1964), og Theodoros Angelopoulos. Melina Mercouri nådde internasjonal anerkjenning som skodespelar.

Hellas har ei rekkje dagsaviser, Kathimerini, Ta Nea, Ethnos og To Vima er blant dei leiande. Det greske statlege kringkastingsselskapet er ERT. I tillegg opererer mange private radiostasjonar og tv-selskap, dei viktigaste er Ant1, Alpha, Skai og Athina 9.84.

• Les meir om skule og utdanning i Hellas, massemedium i Hellas, litteratur i Hellas, kunst i Hellas, musikk i Hellas, arkitektur i Hellas, teater i Hellas og film i Hellas.

Hellas er representert i Noreg ved ambassaden i Oslo, medan Noreg er representert i Hellas ved ambassaden i Athen. I Hellas er det åtte honorære norske konsulat fordelt på byane Chania og Iráklio (Iráklio), Korfu, Kos, Pátra, Pireus, Rhodos og Thessaloníki.

• Den greske antikken
• Hellas' samtidshistorie
• Balkan

• Om Hellas hos FN-sambandet
• Utanriksdepartementets landsider om Hellas
• BBCs landside om Hellas
• Presidency of the Hellenic Republic
• CIA World Factbook om Hellas
• World Bank Data: Greece
• Eurostat: GPD and main components (output, expenditure and income)
• Eurostat: Real GDP per capita
• UNESCO World Heritage Convention: Greece