Hulda Garborg

Med naturalistiske bøker frå Kristiania i 1880-åra var Hulda Garborg ein typisk kvinneleg bohemforfattar. Ho undersøkte og kritiserte frigjeringsideane frå mannslitteraturen i tida ut frå kvinner sine økonomiske og sosiale forhold.

Både ektemannen og Amalie Skram inspirerte ho til å skrive skjønnlitteratur. Debutromanen Et frit forhold, ei djerv skildring av eit moderne samliv, kom ut anonymt i Bergen i 1892. I det psykologiske dramaet Mødre (1895) hentar ho tema frå fjellbondens ættekjensle og syner at det i smilande bygder kan skjule seg mørke krefter. Kvinden skabt af Manden. Studie af en Kvinde, som ho gav ut anonymt i 1904, vart trykt i ti opplag og omsett til svensk og tysk.

Tema som kjærleik og samlivsformer, kvinnepsyke og frigjering er under utforsking i bøkene hennar. Dette ser ein tydeleg i bøkene Kvinden skabt af Manden og Fru Evas Dagbog (også gitt ut anonymt i 1905). Dette var hennar anonyme svar på den austerrikske filosof Weininger si fordøming av kvinner. I desse romananesnakka ho fram kvinna sin sunne rett til kjærleik og rettar hard skyts mot undertrykkande mannfolk.

Som kvinnesakskvinne meinte Hulda Garborg mellom anna at kvinner skulle vere stolte av å vere husmødrer, og at morskallet er ei sann glede. Høgast set ho bondekvinnene, som hjelpte ho den første tida ho var gift. I romanen Mann af Guds nåde, eit nådelaust angrep på late mannfolk, heidrar ho kona på ei liten fjellgard, som slit seg forderva, medan husbonden ikkje bidreg med anna enn å setje elleve ungar på ho.

Hulda Garborg følgjer opplysingslina frå Henrik Wergeland og folkehøgskule fram til moderne arbeidarrørsle, der kvinna er den naturlege forkjempar for ei ny og betre tid, mannen den nedbrytande. I fire bygderomanar frå Hedmark (1920–1925) gav ho hovudpersonen mange trekk frå sitt eige liv og plasserte henne i samtida mellom arbeidarrørsle, folkehøgskulerørsle og opplysningsfilosofi. Slik vender ho tilbake til eige barndomsmiljø i skildringa av storgard og klassesamfunn på flatbygdene. Her gjev ho eit bilete av historie, økonomi og kultur i ei nasjonal overgangstid. Forteljingane er både epos og propaganda.

Garborg skreiv ei eiga bok om Jean-Jacques Rousseau, Rousseau og hans Tanker i Nutiden i 1909, der ho slutta seg til hans syn på pedagogikk, politikk og frigjeringsspørsmål. Ho kritiserte den moderne industrialiserte bysivilisasjonen og priste natur, tradisjon og livsformer på landsbygda. Inspirert av Rousseau idealiserer og idylliserer ho bevisst fjellbygda, som ho også skreiv ei bok om. Særleg er ho samd i lovprisinga av bondelivet: Byane oppdreg folk til egoisme; i ei grend lever folk i solidaritet og fellesskap. Ho var også påverka av anarkistane Pjotr Kropotkin, Ivar Mortensson-Egnund og forfattar Leo Tolstoj.

Hulda Garborg meinte at pengeveldet og ukulturen oftast snik seg inn i bygda utanfrå. Harmoni finst det derfor lite av i tendensromanen Hildring, der ho fortel korleis jobbetid og rå kapitalisme trenger seg inn i eit sunt bygdesamfunn. Bønder let seg rive med i spekulasjon og må gå frå gamal gard og grunn. Hulda Garborg går inn for eit naturleg menneskeliv, ikkje minst for dei heilt unge. I Barn i by hevdar ho at barn har ein naturleg rett til å vekse opp i landlege forhold.

Hulda Garborg var ein produktiv og populær dramatikar. I ei tid då menn dominerte norsk dramatikk, var ho den kvinnelege forfattaren som har fått oppført flest skodespel på våre scener. Ho skreiv både større drama og mindre farsar og lystspel.

Den vesle komedien Rationelt Fjøsstell (1896) vart trykt i åtte opplag og oppført på hovudscenene. Her gjev ho eit lysare og lystigare bilete av liv og generasjonsmotsetnader på ein gard. Med skjemt og ironi viser ho korleis moderne tankar tapar mot gamle tradisjonar. Stykket gjekk sin sigersgang i Kristiania. For tragedien Sovande sorg vann ho premie. Eit høgdepunkt er Liti Kersti, der ho sameinar nasjonal musikk, song og bunad. Dramaet Edderkoppen, som er tydeleg påverka av Henrik Ibsen, fortener å bli framført på nytt.

Hulda Garborg forfatta også to diktsamlinger, der det er sett musikk til fleire dikt. I stemningar og naturskildringar viser ho eit poetisk og kjenslevart sinn, som ho elles helst ville skjule for andre enn dei næraste. Hulda Garborg tok avstand frå statskyrkjas kristendom, men søkte etter livsens sanning i filosofi og religion, særleg kva som skapte fred og menneskeverd på jorda. Fredstankar fann ho også i orientalsk religion. Under Bodhitræet er eit vakkert og poetisk drama frå indisk buddhisme.

Hulda Garborg reiste mykje for å sjå og lære, i både Noreg og Vest-Europa, men ein tur til USA 1913 for å avduke ein bauta av Ivar Aasen i Fergus Falls i Minnesota blei den største opplevinga. Sterkast inntrykk gjorde likevel møtet med siouxindianarane. Saman med Longfellows dikt inspirerte det til ei stor hylling av fredshovdingen Hiawatha i Den store freden.

Hulda Garborg hadde lært matstell av bondekvinnene i grannelaget. Denne lærdommen ønskte ho å føre vidare til fleire. I landsmålsavisa Den 17de Mai, som ho også heldt liv i økonomisk utover i 1920-åra, hadde ho ei spalte om husstell og matlaging som seinare kom i bokform, Heimstell, i 1899. Ho legg særleg vekt på tradisjonell bondekost og sunn landsens husskikk. Matstell paa Landsbygdi (1907) er den første kokeboka på norsk landsmål. Hulda reiste mykje i Europa og USA og arbeidde for ein matkultur som kombinerte det heimslege med det internasjonale.

Også bondebunaden fann Hulda Garborg fram frå gløymsla. I det arbeidet møtte ho vankunne og sjølvhat blant såkalla opplyste nordmenn. I heftet Norsk klædebunad (1903) gjenoppliva ho dei gamle festbunadene og gav råd om sying og stell. Etter dette arrangerte ho bunadskurs i ungdomslaga. At bunaden i dag er eit stasplass, skyldest ikkje minst hennar pionerinnsats – eit arbeid som blei følgt opp av Klara Semb.

For Hulda var den nasjonale klesskikken ho ivra for, berre delar av ei heilheit. Ho agiterte for sunnheit og velvere, vakre heimar og norskproduserte materiale. I det Hulda Garborg skreiv om norsk folkedraktskikk, kom det fram eit nokså tydeleg bilete av korleis ho såg på folkedraktene, og korleis dei kunne omformast til moderne bunadbruk.

Ho hadde eit klart mål om å hente fram elementer av det gamle og å setje dei inn i ei ny tid. Men ho ønskte ikkje berre å skape bunader til bruk i folkedans. Ho ville at klesskikken for alle skulle endrast, og at ein skulle gå bort frå dei importerte motekleda og ta i bruk klede tufta på norske tradisjonar og norske materiale. Størst vekt la ho på kvinnekleda, noko som handla like mykje om kvinnefrigjering frå korsettet som å skape bunader til festbruk.

Hulda Garborg meinte at Hardangerbunadene hadde fått ei utforming som ikkje samsvarte med opphavet. I tillegg til å slå ned på dei dårlege kopiane forsvarte ho òg nye ideal der ein annan draktskikk passa betre. Borgerskapets kvinner hadde ikkje kasta korsetta om dei kledde seg i nasjonaldrakter fra Hardanger. Først rundt år 1900 byrja nokre kvinner å ta til orde for at det var på tide å kvitte seg med korsetta, og Hulda Garborg var av dei som tidleg orienterte seg mot den såkalla reformrørsla. Hovudparolen var at tyngda av ein kjole skulle berast på skuldrane og falle fritt over kroppen utan korsett, i motsetnad til tidlegare, då heile skjørtet kvilte på hoftene. I dette nye biletet passa draktskikken i Hallingdal godt inn.

Hulda Garborg tok utgangspunkt i kyrkjekleda frå Gol i Hallingdal og tilpassa dei til sitt bruk. Livet vart gjort større, dei rette breiddene i stakken vart skrådd etter tidas mote, og forkleet vart etter kvart borte. Denne bunaden presenterte ho i boka Norsk klædebunad i 1903, i tillegg til å bere den sjølv ved dei første folkedanstilstellingane ho arrangerte.

Bunaden har i dag blitt eit så allment festantrekk at mange føler at dei treng færre andre festantrekk enn dei ville gjort utan bunaden. Dermed fekk Hulda Garborg til ei viss grad gjennomslag for tankane sine. Men det er som festplagg bunaden har hatt gjennomslagskraft, då daglegkleda for folk flest har endra seg med motesvingingane heller enn å verte påverka av Hulda sin ideologi.

• Dagbøker i Håndskriftsaml., NBO