Gol

Berggrunnen er i sør av grunnfjellsopphav, kvartsitt i aust og elles gneis. Over grunnfjellet i nord finst der fyllitt og glimmerskifer, bergartar av opphavleg kambrosilurisk alder, men seinare omdanna. Fyllitten og glimmerskiferen ligg igjen på Golsfjellet nord for Gol tettstad. Dette gir jamne overflateformer 850–1000 meter over havet, med enkelte toppar over 1100 meter over havet (Storefjell 1149 meter over havet).

Sør for dette finst sparagmitt, som er av noko eldre opphav, og som er skyvd over fyllitten. Dei største områda med sparagmitt finn ein i aust. Her er fjellet meir kupert og noko høgare enn vidda i fyllittområdet; Nystølvarden på Nystølfjellet, 1295 meter over havet, er Gols høgaste fjell.

Dei to store dalane i kommunen er gravne ut av isbrear. Hemsedal munnar ut i Hallingdal, som ein hengande dal, det vil seia at dalbotnen i Hemsedal ligg høgare (vel 200 meter) enn i Hallingdal, fordi breen i sidedalen har vore mindre og ikkje grave så djupt som i hovuddalen. I kommunen ligg naturreservata Metubba (myr) og Lyseren (våtmark) på grensa mot Nord-Aurdal.

I overgangen mellom sparagmitt og grunnfjell er det øvst i dalsida på nordsida av Hallingdal ei smal stripe med fyllitt. Elles er det berre grunnfjell i hovuddalane. I dalsida vest for det nedre løpet av elva Hemsil, der breen frå Hemsedal har støytt saman med breen i hovuddalen og blitt bremsa opp, er det avsett mektige sidemorenar som gir god jord (grendene Øygardane og Golreppen). Også dalsida aust for den nedre delen av Hemsedal har godt morenedekke og relativt mange gardar.

Dalbotnen i Hallingdal er flat og godt dyrka. Her renn Hallingdalselva. Sørsida av Hallingdal har svært sparsamt jordsmonn og er nesten utan busetnad.

Mest nedbør er det i juli, med normal på 82,2 millimeter nedbør. Minst er det i februar og mars, med normal på 22,0 millimeter. Temperaturmåling er ikkje tilgjengeleg. Tala gjeld Gol målestasjon.

Administrasjonssenteret Gol, som er den einaste tettstaden i kommunen, hadde 2929 innbyggjarar i 2020, tilsvarande 63 prosent av folketalet. Elles er ein vesentleg del av befolkninga konsentrert til nedre del av Hemsedal og til nordsida av Hallingdal på begge sider av Gol tettstad.

Gol har hatt vekst i folketalet heilt sidan andre verdskrigen. I tiårsperioden 2007 til 2017 voks folketalet med gjennomsnittleg 0,4 prosent årleg, det same som i dei seks hallingdalskommunane samla, mot 1,2 prosent i Buskerud i same periode.

Den viktigaste næringa i Gol er varehandel, overnattings- og serveringsverksemd, med 29 prosent av arbeidsplassane i kommunen (2015). Ingen andre kommunar i fylke har like høg prosentdel sysselsette i denne næringa. Industrien har sju prosent av arbeidsplassane, 23 prosent inkludert byggje- og anleggsverksemd og kraft- og vassforsyning. Primærnæringane har til samanlikning berre fire prosent av arbeidsplassane i Gol.

Jordbruket i Gol har hovudvekt på storfehald, med god utnytting av fjellbeita. Av i alt 22 900 dekar dyrka jord finst om lag halvparten på Golsfjellet. Ved sida av eit stort storfehald i kommunen er det også ein god del sau. Det er ubetydeleg korndyrking. I 2020 blei det avverka 43 570 kubikkmeter tømmer, 71 prosent av dette var furu.

I 2014 var næringsmiddelindustrien den viktigaste industribransjen målt etter sysselsetjing, med 62 prosent av dei sysselsette i industrien. Denne bransjen omfattar mellom anna slakteri og bakeri. Trevareindustrien, med trevarefabrikk, høvleri og nokre mindre sagbruk, hadde dette året 13 prosent av dei sysselsette i industrien, det same hadde metallvareindustrien.

Gol tettstad er eit viktig handels- og servicesenter for Hallingdal.

Gol er ein mellomstor kraftkommune, med ein gjennomsnittleg årsproduksjon på 524 gigawattimar (GWh) per 2016, av dette 523 GWh i det største av dei to kraftverka til kommunen, Hemsil II (i drift frå 1960), som ligg ved Gol tettstad. Administrasjonen av ECO Vannkraft AS (Oslo kommune) sine anlegg i Hallingdal/Hemsedal ligg i Gol.

Av dei busette yrkesaktive i Gol har 25 prosent arbeid utanfor kommunen, 15 prosent har arbeid i resten av kommunane i Hallingdal, og tre prosent har arbeid i Oslo.

Bergensbanen og riksveg 7 (vegsambandet Oslo–Bergen over Hardangervidda) går gjennom Gol. Riksveg 52 går herfrå nordvestover gjennom Hemsedal over til Borlaug bru på E16 i Lærdal, fylkesveg 51 går nordaustover til Leira i Valdres.

I Gol tettstad ligg vidaregåande skule med fleire studieretningar og folkehøgskule.

Gol høyrer til Sør-aust politidistrikt, Buskerud tingrett og Borgarting lagmannsrett.

Gol kommune svarer til dei to sokna Gol og Herad i Hallingdal prosti (Tunsberg bispedømme) i Den norske kyrkja.

Kommunen er med i regionrådet Hallingdal regionråd saman med Flå, Hemsedal, Hol, Nesbyen og Ål.

Mot slutten av 1800-talet høyrde Gol til Ringerike og Hallingdal fogderi i Buskerud amt.

Gol er ein av Noregs største reiselivskommunar, med ei rekkje hotell og overnattingsstader. Det er 18-hols golfbane på Granheim på grensa mellom Gol og Hemsedal. Hallingdals lengste skitrekk går frå Gol kyrkje like ovanfor Gol tettstad. Norges Røde Kors Hjelpekorps har eigen informasjonssentral på Golsfjellet i påska.

Vest for Gol tettstad ligg Gol bygdemuseum. Kjernen i museet er den gamle garden Skaga, som det budde folk i til 1958. Då blei garden overdregen til Hallingdal Høgskulelag, som bygde folkehøgskule her. Det gamle gardstunet blei likevel behalde og gjort om til museum med mellom anna stove, loft, stolpehus, låve og stallar.

Like nord for museet ligg Gol kyrkje, ein langkyrkje i tre bygd i 1881–1882. Omtrent på same staden stod den gamle stavkyrkja frå 1200-talet, som i 1884 blei flytta til Norsk Folkemuseum. Ein kopi av stavkyrkja blei oppført i Gol sentrum i 1994.

Ved Tingstugu er det reist tre bautasteinar til minne om både dei som deltok i krigar før 1814, golingar som mista livet som eit resultat av krigshandlingane i 1940–1945, og sovjetiske krigsfangar som døydde i fangenskap i Gol under andre verdskrigen.

Kommunevåpenet (godkjent i 1985) har tre opprette svarte nøklar mot gullfarga bakgrunn, to over éin. Motivet har bakgrunn i nøklane til Gol stavkyrkje.

Namnet kjem av norrønt Gǫrð, opphavleg elvenamn, truleg namn på det nedre løpet av Hemsil. Dette kjem igjen av garðr, ‘gjerde‘, her i tydinga 'grenseelv'.

• Gol – tettstad
• Viken
• Noregs geografi

• Gol kommune
• Statistisk sentralbyrå: Kommunefakta Gol

• Narum, Guro Hoftun: En fjellbygd i framgang: liv og virksomhet i Gol 1900–1967, 1967
• Svello, Hallvard & Terje Østro: Boka om Gol, 1961–2005, 8 b.