Noregs Ungdomslag

I 1870 heldt Christopher Bruun ein serie talar i Studentersamfundet i Christiania om den vaknande kulturreisinga. Han talte om ei åndeleg, nasjonal og politisk gjenføding hos nordmennene. Det galdt å skape ein norsk kultur, meinte han, og «norskheden» skulle byggjast opp med norsk bygdeungdom som fortroppar. Norskdomsrørsla – eit felles uttrykk for målrørsla og den frilyndte ungdomsrørsla – skulle sidan kome til å stå sentralt i bygginga av den nye demokratiske nasjonen Noreg.

På same tid dukka det opp ei mengd nye organisasjonar med ulike tilnamn: samtalelag, leselag, arbeidarlag, ynglingeforeiningar og ungdomsforeiningar. Felles for dei fleste var at dei var opne foreiningar med allmenndanning, samfunnsengasjement og debatt som føremål. Dei hadde regelmessige møte der opplesing, diskusjon og bokutlån var faste innslag på programmet. Mange av desse allmenndannande foreiningane var forløparar til dei seinare ungdomslaga og venstreforeiningane.

Lærarane hadde ofte ein sentral posisjon i dei nye foreiningane. Dei hadde vunne auka status gjennom den nye landsskulelova frå 1860. Denne lova stilte krav om betre utdanna lærarar, samtidig som nye fag vart innførte i skulen, mellom anna historie og landkunne. Kristendomsformidling og folkeoppseding vart etter kvart fortrengt av folkeopplysning og allmenndanning i allmugeskulen. Mens prestane ofte stod som representantar for den gamle embetsmannsstaten som tida hadde sprunge ifrå, gjekk mange lærarar inn i rolla som nye åndelege og politiske leiarar i lokalsamfunna. «Venstremann, målmann og avhaldsmann» er stikkord som kunne passe på ei rekkje lærarar i perioden frå rundt 1870 til 1940.

Målsaka hadde kome stadig meir i framgrunnen etter at Ivar Aasen rundt midten av hundreåret gav ut sine skrifter om landsmålet i Noreg. Aasmund Olavsson Vinje starta bladet Dølen i hovudstaden i 1858. Dette var det første bladet som var skrive på Aasen sitt mål. Nokre år seinare, i 1865, starta Henrik Krohn vekebladet Ferdamannen i Bergen. I 1868 vart dei første foreiningane for målfolket danna – Vestmannalaget i Bergen og Det Norske Samlaget i Christiania.

Målsaka batt saman den kulturelle og den politiske nasjonalismen. Målsak var venstresak, og mot slutten av 1800-talet vann målfolka sak etter sak i Stortinget: vedtak om at undervisninga i barneskulen skulle byggje på talemålet i 1878, vedtak om språkleg jamstelling i 1885 og vedtak om å gi skulestyra rett til å innføre landsmål som skriftleg opplæringsmål i 1892.

Den frilyndte ungdomsrørsla stod som motpol til den kristelege ungdomsrørsla og ulike misjonslag. Ofte konkurrerte dei to rørslene om dei same medlemmene. Dei kunne nok ha same syn på fleire saker, som målsak og fråhaldsarbeid, men når det kom til livssynet, var det ofte avgrunnsdjupe motsetnader.

I eigne auge var dei frilyndte framstegsvenlege og tolerante. Dei dreiv folkeopplysning og åndsliv utan sterke autoritetsbindingar, og medlemmene hadde ofte relativt høg fridom i religiøse spørsmål. Dei såg ikkje på seg sjølve som ukristelege, men dei målbar Grundtvig sine ord «menneske først, kristen så» som motto. Men sett frå eit meir pietistisk synspunkt dreiv mange av dei frilyndte laga med aktivitetar som var sett på som syndige – som dans og skodespel – og dei las «fritenkjarbøker». Det hende såleis ikkje reint sjeldan at dei vart skulda for å vere både gudlause og det som verre var.

Men som frilyndt stod ein ikkje berre i opposisjon til religiøse krefter. Uttrykket «frilyndt» innebar også eit politisk innhald – «venstrevridd» eller «radikal» kan stå som brukbare synonymord henta frå seinare språkbruk. Heile perioden frå 1880 til 1905 var ei kamptid mellom venstre- og høgresida i politikken, og ungdomslaga stod ofte langt til venstre. Dei gjekk gjerne i brodden for nye symbolmarkeringar som 17. mai-feiring og bruk av reint norsk flagg, noko som slett ikkje alle i dåtidas Bygde-Noreg var begeistra over.

Dei eldste eigentlege frilyndte ungdomslaga skriv seg tilbake til omkring 1870. Det før nemnde laget Mølju i Sel i Gudbrandsdalen blir rekna som det aller eldste. Nummer to var Det unges forbund, skipa på Frosta i 1870. Talet på nye ungdomslag voks heller seint i 1870- og 1880-åra, men i 1890-åra kom det ei bølgje av nye lag. Samstundes kom det i gang større samanslutningar i ulike distrikt og fylke, og i 1896 gjekk dei saman og danna NU.

Ungdomslaget Fram i Kristiania spela ei hovudrolle under skipinga av NU. Laget var eit samlingspunkt for yngre, radikale venstrefolk i hovudstaden. Fleire av dei fekk høge posisjonar seinare, som politikaren og historikaren Halvdan Koht og forfattaren Rasmus Løland.

I 1894 vart det første store ungdomsstemnet på Austlandet arrangert på Eidsvoll. Her, på trappa til den symbolmetta Eidsvollsbygningen, vart tanken om både ein samskipnad for dei austlandske ungdomslaga og ein landssamskipnad lufta for første gong. Etter stemnet arbeidde særleg Peter Slotsvik i Eidsberg ungdomslag for å få til ei austlandsk samanslutning. Denne vart danna i februar 1895 i Oslo og tok namnet Eidsiva ungdomslag, med Slotsvik som formann og Anstein Myhr, leiar i Fram, som styremedlem.

Eidsiva hadde frå første stund ein landssamskipnad for ungdomslag frå heile landet på programmet, og dei vende seg til andre fylkeslag i landet med framlegg om dette. På eit møte i Turnhallen i Trondheim 11.–12. juli 1896, der 18 representantar frå 7 fylkeslag hadde møtt fram, vart så Noregs Ungdomslag skipa med Slotsvik som formann og Myhr som skrivar. Organisasjonsnamnet kom den første tida til å veksle mellom «Det norske ungdomslaget» og «Norges Ungdomslag», men vart i 1897 fastsett til «Norigs Ungdomslag». I 1922 vart det så endra til «Noregs Ungdomslag».

Det var ingen sjølvsagd ting at det skulle kome ei slik landssamanslutning av ungdomslag i Noreg. Mange var imot det og meinte at det ville binde opp enkeltlaga på ein uheldig måte. Ei rekkje frilyndte ungdomslag lét difor vere å melde seg inn i NU med det same.

Særleg målsaka verka splittande frå første stund. Kort tid etter skipinga vart føremålsparagrafen i NU endra slik at språkspørsmålet kom med: «Norigs Ungdomslag vil arbeide for folkeleg upplysning paa fullnorsk grunn og for samhald og samyrke millom landsens ungdom.» Det med «fullnorsk grunn» var særskilt problematisk for ein del av ungdomslaga på Austlandet. Til dømes Vestfold Ungdomsforbund, som var eit frilyndt fylkeslag, valde å stå utanfor NU, og årsaka skal ha vore den kompromisslause målpolitikken til NU.

Men leiarskapen i NU tok ikkje omsyn til slike synspunkt. Saman med forfattaren Sven Moren (1871–1938) var Nikolaus Mateus Gjelsvik (1866–1938) ein av dei førande i rørsla dei første tiåra. Gjelsvik var professor i rettsvitskap ved Universitetet i Oslo og ein av dei store målhovdingane. I åra 1912–1915 var han på same tid formann både i Det Norske Samlaget, Noregs Mållag og NU. I 1913 gjekk dei to sistnemnde saman om ein felles skrivar, og i 1918 fekk dei felles skrivarstove.

Ein annan sentral person i NU var Olav Midttun (1883–1972), som var formann i 1919–1926. Også han engasjerte seg på mange frontar i norskdomsrørsla, med verv i Noregs Mållag, Det Norske Samlaget, Det Norske Teatret, Syn og Segn og som riksprogramsjef i NRK frå 1934.

På denne måten vart målrørsla og ungdomsrørsla djupt innfiltra i kvarandre, og det var få som trong tvile på kvar NU stod i språkpolitiske spørsmål. Arbeidet for utbreiing av det norske språket, altså det som frå 1929 heitte nynorsk (tidlegare landsmål), var heilt frå starten ei av merkesakene for NU. Det galdt å få innført nynorsken i biblioteka, skulane, kyrkjene, lovverket og ikkje minst som stadnamn. NU var til dømes blant dei første som byrja å bruke Oslo som namn på hovudstaden. Organisasjonen gjekk også i brodden for å starte eigne landsgymnas for bygdeungdom og tok opp ideen om eit eige norsk (les nynorsk) universitet.

Den viktigaste aktiviteten for dei fleste ungdomslaga var lagsmøta. Eit typisk møte hadde gjerne eit variert program: song, foredrag, spørsmål og svar, folkeviseleik, deklamasjon, diskusjon og opplesing av lagsavis.

Tema for foredrag og diskusjon kunne vere både politiske emne som til dømes målsak og røysterett, men også meir daglegdagse, nære ting som for eksempel røyking og dansing. Planlegging og bygging av forsamlingshus (ungdomshus) var ei sak som engasjerte i mange ungdomslag. Ei anna viktig sak, særleg tidleg på 1900-talet, var skogplanting.

Somme tider var det ein foredragshaldar som innleidde til ordskifte, andre gonger kunne det vere ein framståande medlem av laget. Debattane i ungdomslaget representerte for mange ungdomar det einaste forumet der dei kunne trene seg i talekunst og argumentasjon i organiserte former. Det krev mot å tale i ei forsamling, og ungdomslaga gav medlemmene sine ein sjanse til å lære seg dette ved å øve. Samstundes var lagsmøta ein stad for å høyre andre sine tankar, slik at alle kunne gå heim att frå møte med utvida horisontar.

Som nemnt var opplesing av lagsaviser ein del av programmet på mange lagsmøte. Desse avisene var handskrivne og oftast innskrivne i protokollbøker. Somme ungdomslag hadde eigne bladnemnder til å ta seg av arbeidet med lagsavisene, andre gjorde det slik at redaktøransvaret gjekk på omgang mellom medlemmene. Avisene var som regel opne, slik at alle medlemmene kunne skrive i dei, og mang ein ung, ivrig skribent fann seg eit rom i dei.

Avisene inneheldt allslags stoff, både småstykke, forteljingar, dikt, meiningsytringar og endåtil annonsar og kontaktannonsar. Mykje av stoffet var skrive i ein humoristisk tone, og opplesing av lagsavis var gjerne eit populært innslag på lagsmøta, om enn ikkje for alle som høyrde på. Det hende nemleg at det vart skrive historier der personar, namngitte eller lett attkjennelege, vart latterleggjorde i lagsavisene.

Heilt frå starten har teaterverksemd hatt ein viktig plass hjå ungdomsrørsla. I 1855 skreiv Ivar Aasen Ervingen – det første dramaet på nynorsk. Gjennom åra er det ikkje få ungdomshus der dette stykket har blitt spela av lokale bygdefolk. Men også Hulda Garborg (1862–1934) var ein viktig inspirator for amatørteatertradisjonen i ungdomslaga. Ho starta Det Norske Spellaget, som var forløparen til Det Norske Teatret, og der arbeidde ho saman med ei rekkje framståande ungdomslagsfolk. Ho skreiv sjølv og regisserte fleire stykke, deriblant Rationelt fjøsstell. Fleire av skodespela hennar er mykje brukte både i ungdomslaga og på dei profesjonelle scenene.

Sidan midten av 1970-talet har teaterarbeidet i NU fått eit nytt oppsving. Særleg folkekomediar som Kallane i Oladalen og Brødrene Østermanns huskors har vore mykje spela. I 2003 tok NU initiativ til å skipe Norsk Amatørteaterfestival, som vart arrangert annakvart år fram til 2014.

Mot slutten av 1800-talet vart folkemøte stadig vanlegare i Noreg, både for politiske, kulturelle, religiøse og sosiale føremål. Også ungdomslagsrørsla tok i bruk denne forma for samkomer. Dei fleste fylkeslaga arrangerte sine eigne årlege stemne, og sidan NU vart skipa i 1896, har det også blitt halde landsdekkande ungdomsstemne.

Dei fleste stemna varte i to dagar. På programmet stod som regel fleire talar og foredrag, underhaldning i form av dans og skodespel, utstilling av husflidsvarer og gudsteneste. Stemna kunne samle tusenvis av menneske. For deltakarane var nok det sosiale elementet viktig i ei tid då det var færre høve enn i dag til å reise, oppleve nye stader og treffe nye folk.

Samstundes hadde stemna ein viktig funksjon som utstillingsvindauge for NU. Gjennom stemna fekk organisasjonen vist fram kva han stod for, og at han hadde god oppslutning. Det NU og den frilyndte ungdomsrørsla stod for, vart ekstra tydeleg her.

Mange folk i byane hadde landsens bakgrunn og/eller kjende seg heime i norskdomsrørsla. Det var såleis naturleg at det kom ungdomslag også i byane, og også desse laga trong ein samlingsstad. Samstundes fekk fleire lokallag og drivande personar augo opp for at bygdefolk på bytur hadde behov for ein fast tilhaldsstad, og dette kom til å utgjere grunnsteinen for mange lagsbruk.

Eit lagsbruk er eit forretningstiltak som blir drive av eit lag. Ordet blir som regel brukt om hotell- og serveringsstadene som vart sette i gang av ungdomslag og mållag, mange med namna Bondeheimen eller Kaffistova. Andre døme på lagsbruk som norskdomsrørsla stod bak, er folkehøgskular, husflidsutsal, forlag, aviser og bankar. Mange lagsbruk var lønsame verksemder og gav verdifulle tilskot til eigarlaga.

Kaffistovene og bondeheimane hadde sin glansperiode frå omkring 1910 fram til 1960-talet. I byrjinga var både mat og interiør sterkt prega av norskdoms- og bondekulturen. I den første Kaffistova, som opna i 1901 i Oslo, hang det til dømes bilete av Arne Garborg, Aasmund Olavsson Vinje og andre norskdomshovdingar på veggene. Dei tilsette arbeidde i bunad og serverte ekte bondekost som rømmegraut, lefse, sild og flatbrød. Det vart ikkje skjenkt alkohol.

Frå 1917 vart det kravd inn lagsbruksskatt i NU, men ikkje før i 1949 vart det starta eit organisert samarbeid mellom lagsbruka på landsplan. NU fekk då ei eiga rådgjevande lagsbruksnemnd. I 1979 vart Lagsbrukssamskipnaden danna. Organisasjonen skifta namn til Norske Lagsbruk i 1997 og til Norske kulturbygg i 2009.

Organisasjonen Norske kulturbygg var fram til organisasjonen vart lagt ned i 2012 tenesteapparat for lag i Noregs Ungdomslag med ungdomshus.

Heilt frå byrjinga av var fråhaldssaka ein viktig pilar for ungdomslaga. Aktivitetane i laga skulle vere reine og sunne, og då var rusmiddel eit framandelement. Dei fleste laga hadde i praksis alkoholforbod på festane sine. Dette synet galdt også pengespel, som vart sett på som eit samfunnsproblem ein ønskte å få slutt på.

NU sentralt følgde opp denne praksisen. Årsmøtet i 1903 bestemte samrøystes at «Landslaget ventar at alle ungdomslag held rusdrykken burte fraa alle samkomor», og i 1916 vedtok ein eigne rusdrikkføresegner. Det vart også drive haldningsskapande arbeid mot rusdrykk gjennom tale og skrift. I den frilyndte tankegangen låg det ei stor tiltru til slik opplysning. Dei frilyndte ungdomslaga kravde difor ikkje totalfråhald av medlemmene sine, slik fråhaldslosjane gjorde.

Fråhaldslinja har ført til mykje debatt, mellom anna om skjenkjerett for ungdomslaga sine kaffistover og hotell. Likevel har NU halde fast på denne linja, sjølv om det generelle synet på og tilgangen til alkohol har blitt liberalisert dei siste tiåra.

Etter at den andre verdskrigen var slutt, kom ungdomslaga raskt i arbeid att. Men no venta nye utfordringar. Ei storstila sentralisering førte til at mange bygder vart tappa for folk, særleg ungdomar. Mange ungdomslag mista såleis medlemsgrunnlaget sitt og sine mest drivande krefter. I tillegg fekk NU sterk konkurranse på kulturområdet. Ungdomslaga måtte tevle om merksemd ved sida av fjernsyn, kino og andre fritidsaktivitetar.

Dyrkinga av den nasjonale kulturen som NU hadde stått for, mista oppslutning. Ungdomane i etterkrigstida var meir opptekne av kulturimpulsar frå andre land, særleg USA og England. Kort sagt vart rock, pop og disko meir populært enn folkedans og leikarring. Tradisjonen med lagsmøta, som hadde vore sentral for dei fleste ungdomslaga, gjekk etter kvart tapt. Også mange av dei tradisjonsrike, handskrivne lagsavisene tapte terreng i denne tida.

På 1970-talet bles det nye politiske, radikale vindar. EF-kampen segla opp til å bli eit vegskilje i noregshistoria, og NU tok standpunkt og melde seg inn i Ungdomsaksjonen mot EEC i 1971. Sjølv om det var strid om denne innmeldinga, var ho djupt rotfesta i norskdomsrørsla sin nasjonale tradisjon, og mange ungdomslagsfolk markerte seg som aktive på nei-sida mot slutten av EEC-debatten.

Sigeren for nei-sida gav kveiken til ei større interesse for norsk bygdeliv og kultur. Mange ungdomslag segla i medvind og vann auka oppslutning for sine tradisjonelle aktivitetar som folkedans og teaterarbeid. Folkeopplysningsidealet vart vidareutvikla gjennom tiltak som den landsomfattande årlege kunnskapstevlinga «Kven veit?», som har blitt svært populær i mange ungdomslag.

Samstundes var dagsaktuelle politiske tema ofte framme i ungdomslagssamanheng i denne tidbolken, og standpunkt langt ute på venstresida ser ut til å ha vore dominerande, i alle fall innanfor NU sentralt. Til dømes løyvde NU-styret pengestøtte til Norges Naturvernforbund si rettssak mot staten om utbygginga av Altavassdraget i 1979. Og året etter fekk styret årsmøtet i NU med på å sende ei oppmoding til regjeringa og Stortinget om å godkjenne PLO som det representative organet for det palestinske folket.

• bondeungdomslag
• bunad
• målreising
• Noregs historie

• Noregs Ungdomslag

• Kløvstad, Jan (red.) (1995): Ungdomslaget : Noregs ungdomslag 1896–1996. Oslo: Det Norske Samlaget. Les hos Nasjonalbiblioteket
• Losnegård, Gaute (1996): «Fyr det gode og væne i livet» : Holmedal Ungdomslag 1896–1996. Holmedal: Holmedal Ungdomslag. Les hos Nasjonalbiblioteket
• Lundanes, Oddvin og Moren, Sigmund (red.) (1971): Ung i 75 år : Noregs ungdomslag 1896–1971. Oslo: Det Norske Samlaget. Les hos Nasjonalbiblioteket
• Moren, Sven og Os, Edvard (red.) (1921): Den frilynde ungdomsrørsla : Norigs ungdomslag i 25 år. Oslo: Noregs ungdomslag. Les hos Nasjonalbiblioteket
• Sælid, Kristoffer (1949): Glytt frå lagslivet i Noregs ungdomslag i eldre tid. Oslo: Noregs Boklag. Les hos Nasjonalbiblioteket