bøying (grammatikk)

I bøyingsformene til substantiva jente, gut og eple finn vi ikkje berre ei stamme, men også vokalar og konsonantar som er lagde til stamma. Desse tillegga kallar ein affiks, av latin affīxum eller adfīxum, som tyder '(som er) festa til'. Med andre ord har vi desse affiksa i bøyingsmønstera over:

• jente: -e, -a, -er, -ene
• gut: -en, -ar, -ane
• eple: -e, -et, -e, -a
• hus: -et, -a

Bøyingsmønsteret til substantiva gut og hus viser at det finst bøyingsformer utan affiks. Vi skil mellom stammene gut- og hus- og orda gut og hus.

Ikkje all bøying skjer ved tillegg av affiks. Eit vanleg alternativ er modifikasjon, som inneber ei endring av vokalar eller konsonantar i stamma. Verbet modifisere tyder nettopp ‘gje ei litt anna form’. Modifikasjon kan illustrerast med dei norske substantiva bok og mann:

1. mann – mann-en – menn – menn-ene
2. bok – bok-a – bøk-er – bøk-ene

Når vi bøyer substantivet mann, legg vi til affiksa -en og -ene i dei bundne (bestemte) formene, og i tillegg endrar vi stammevokalen (vokalen i stamma) frå a til e i fleirtal. Endringa av stammevokalen frå a til e er eit eksempel på modifikasjon. Den ubundne (ubestemte) fleirtalsforma menn har ingen affiks, berre modifikasjon. Den bundne fleirtalsforma mennene har både affiks og modifikasjon.

Når vi bøyer substantivet bok, legg vi til affiksa -a, -er og -ene, og i tillegg endrar vi stammevokalen frå o til ø i fleirtalsformene. Endringa av stammevokalen frå o til ø er eit anna eksempel på modifikasjon. Fleirtalsformene bøker og bøkene har både affiks og modifikasjon.

Norske substantiv blir bøygde i to bøyingskategoriar, tal (numerus) og binding (bestemtheit). Dette kan illustrerast med substantiva jente, gut og hus:

Den bundne eintalsforma har eitt av affiksa -a, -en og -et, som er bestemt av genuset (det grammatiske kjønnet) til substantivet. Men genus er ikkje ein bøyingskategori ved norske substantiv, for genuset står fast gjennom heile bøyingsmønsteret. Genuset avgjer i stor grad kva affiks eit substantiv har i fleirtal, som vist i tabellen over.

Adjektiva har desse bøyingskategoriane:

• grad, med bøyingstrekka positiv, komparativ og superlativ
• tal (numerus), med bøyingstrekka eintal (singularis) og fleirtal (pluralis)
• genus (grammatisk kjønn), med bøyingstrekka hokjønn (femininum), hankjønn (maskulinum) og inkjekjønn(nøytrum).
• binding (bestemtheit) ), med bøyingstrekka ubunden (ubestemt) og bunden (bestemt)

Skiljet mellom hokjønn (femininum) og hankjønn (maskulinum) er så lite vanleg i adjektivbøyinga at det er praktisk å innføre felleskjønn (commune, utrum) som namn på samanfallet mellom desse to bøyingstrekka.

Trass i at adjektivet blir bøygt i så mange kategoriar, har dei fleste adjektiv berre seks bøyingsformer. Ein strek (–) viser fråvær av ein bøyingskategori.

Som tabellen viser, blir bøyingskategoriane tal og genus berre brukte i positiv. Binding finst i både positiv og superlativ.

Nokre adjektiv er ubøyelege, som moderne, rotete, lilla og firkanta. Dei har berre éi positiv form, og komparativ og superlativ blir ikkje uttrykte med bøying, men med perifrastisk, med adverba meir og mest, til dømes meir moderne, mest moderne. Perifrastisk komparativ og superlativ blir brukt generelt ved relativt lange adjektiv, som engelsk og kontinental. Perifrastiske former er ikkje bøyingsformer.

Nokre få adjektiv skil mellom hokjønn og hankjønn i ubunden eintal, til dømes hokjønn lita mot hankjønn liten. I mange dialektar gjeld det berre dette eine adjektivet.

Bøying av verb blir kalla konjugasjon. Norske verb har finitte og infinitte former, som blir skilde frå kvarandre ved at dei finitte i motsetnad til dei infinitte har bøyingskategorien modus. Dei finitte formene har desse bøyingskategoriane:

• modus, med bøyingstrekka indikativ og imperativ
• tempus (tid), med bøyingstrekka presens og preteritum

Norske verb har tre finitte bøyingsformer. Indikativformene blir bøygde i tempus:

Det finst to typar infinitte verbformer i norsk: infinitiv og partisipp. Den norske infinitiven har berre éi form. Partisippa har bøyingskategorien anterioritet:

• anterioritet, med bøyingstrekka imperfektum (kontemporær)og perfektum (anterior)

Imperfektum partisipp har berre éi form, medan perfektum partisipp har dei same bøyingskategoriane som positive adjektiv. Dei infinitte bøyingsformene kan setjast opp slik:

I norske grammatikkar blir imperfektum partisipp omtala som «presens partisipp». Nokre grammatikkar, som Norsk referansegrammatikk (1997) (sjå litteraturlista), reknar ikkje denne forma for ei bøyingsform i det heile, men som ein type adjektiv. I eldre grammatikkar – frå antikken og fram til 1700-talet – blir partisipp rekna som ein eigen ordklasse.

I avsnitta ovanfor er det illustrert korleis suffiks er den einaste typen affiks som blir brukt i bøying av norske ord, som -e, -a, -er og -ene i bøyinga av substantivet jente.

I europeiske språk er prefiks uvanlege i ordbøying. I germanske språk finst det ikkje andre eksempel enn prefikset ge- i perfektum partisipp, som ein finn i tysk, jiddisk, nederlandsk og afrikaans. Her er eit oversyn som viser infinitiv og perfektum partisipp av verbet som tyder ‘vite’ på desse språka:

Bantuspråka brukar både prefiks enn suffiks i bøying, men prefiks er vanlegast. Her er ein eksempel frå swahili:

• n-a-ku-pend-a ‘eg elskar deg’

Forma kan analyserast slik, med tre prefiks, ei stamme og eit suffiks:

• n- ‘eg’ (subjekt)
• a- ‘presens, habituell’
• ku- ‘deg’ (objekt)
• -pend- ‘elske’ (stamme)
• -a (eit suffiks som mellom anna uttrykkjer modus)

Bøying med infiks, ved at vokalar og konsonantar blir lagde til inne i stamma, er eit mykje mindre vanleg fenomen, og ein må gå utanfor Europa for å finne gode eksempel. I språket Oaxaca-chontal, som blir snakka av 2200 menneske i det sørlege Mexico, blir fleirtal av mange substantiv danna ved at ein legg til konsonanten ɬ (ustemd, lateral frikativ) rett føre den siste stavinga i stamma, som i desse eksempla:

• cece ‘ekorn’, fleirtal ceɬce
• tuwa ‘utlending’, fleirtal tuɬwa
• mekoʔ ‘skei’, fleirtal meɬkoʔ

På norsk finst berre endring av vokalen, som illustrert med desse substantiva, adjektiva og verba:

Nokre substantiv har ei fleirtalsstamme med ein annan stammevokalen enn i eintalsstamma. Denne modifikasjonen kallar ein tradisjonelt for omlyd.

Nokre adjektiv har ein annan stammevokal i komparativ og superlativ. Dette er òg eksempel på omlyd.

Nokre verb har ein annan stammevokal i presens enn i infinitiv. Også dette er eksempel på omlyd. I tillegg har nokre verb andre stammevokalar i preteritum og perfektum partisipp enn i infinitiv. Dette kallar vi avlyd.

I dei fleste samiske språka, mellom anna nordsamisk, blir konsonanten eller konsonantane mellom dei to siste vokalane i stamma endra i bøyinga. Denne modifikasjonen er ofte det einaste som skil to bøyingsformer frå kvarandre. Her er nokre eksempel som viser nominativ eintal og akkusativ/genitiv eintal av nokre substantiv:

Denne modifikasjon blir omtala som stadieveksling i samiske grammatikkar. I eksempla ovanfor har nominativ sterkt stadium, medan akkusativ/genitiv har svakt stadium.