trøndersk

Trøndersk har jamvektsystemet, som dei austnorske måla. Dialektane i Trøndelag skil seg likevel frå dei austnorske ved at dei norrøne langstavingsorda har apokope og ikkje e-ending. Typeeksempel frå trøndersk er såleis å vårra, å kåmmå, men å bit, å kast. Jamvektsorda i trøndersk forlenger regelfast konsonanten mellom rot- og endestaving: å våttå, å båkkå.

Det trønderske målområdet har tjukk l: ei soL og eit boL (bord). Eit stort ytre område sør for Trondheimsfjorden har likevel tjukk l berre i typen soL. Her heiter det soL, men bor.

Trøndelag har palatalisering (j-uttale) av dentalane. Ein hermer etter trønderen som seier "mannj med hannjhonnj i bannj". I heile Trøndelag heiter det mannj, kvellj, (kveld) og reddj (redd). I Sør-Trøndelag har ein desse nemnde formene og i tillegg palatalisering i bestemt form fleirtal honnjannj (hundane) og spannjannj (best. form fleirtal av eit spann), gutannj (gutane) o.a.

Dativ har heilt til det siste vore i bruk i trøndermåla, med unntak av Fosen-måla og dei ytre Namdals-måla. Trondheims- og Kristiansunds-målet har også mangla dativ. Eksempel frå indre delar av fylket: «eg møtte manna», «hu e lik morån sin» (ho er lik mora si), «han ga hæstom høy». Dativen er eit særdrag som i dag blir borte hos unge folk.

Typiske inntrønderske jamningsformer i jamvektsorda er vårrå, våttå, eivukku eller vokko (= veke), ein nåvvå (neve), ein ståggå (stige). I Indre Namdalen heter det varra, vatta, ei vokko, ein navva, (neve), ein stagga og så vidare. Ein setning frå inntrøndersk vil ifølgje Dalen 1997 kunna lyda slik:«han tok båttan i nåvvån å skråvva oppi ståggån» (han tok beten i neven og skreva oppi stigen). Dette blir kalla utjamning.

I dalane i Sør-Trøndelag har diftongane blitt forenkla (monoftongerte). I det sørlege  inntrøndske området heiter det: ben, røk, stör ( for bein, røyk, staur). Denne diftongforenklinga er gammal i dialektane her. I nyare tid har det også kome til monoftongering på Innherad (inst i Trondheimsfjorden), og på Nordmøre, sjå nedanfor.

Substantivbøyinga i inntrønderske dialektar går om lag slik (hankjønn og hokjønn):

• En hæst – hæst’-  mang hæsta – allj hæstanj
• Ei dør – døra – mang døra – allj døranj
• Ei gryt – gryta - mang gryta – allj grytanj

I Inntrøndelag finn ein pronomenformer som i, je, e (eg) og me og åss (me og oss).

Typiske uttrønderske jamningsformer i jamvektsorda er værra, vætta, ei vækka (eller ei vækko), ein nævva, ein stægga og så vidare. Den nemnde setninga frå inntrøndersk (jf. ovanfor) vil i dei ytre måla lyda slik: « han tok bættan i nævvan å skrævva oppi stæggan». Dette blir kalla tiljamning.

Også i dei ytre måla finn ein monoftongering. Denne diftongforenklinga er historisk sett langt yngre den inntrøndske. På Nordmøre heiter det i dag ben, sten, res (ei reise), med ein e-lyd som ligg mellom e og æ. Vidare heiter det i dette området bLöt, stör (staur) og lös (med ein open ø-lyd). Tilsvarande nyare utvikling finn ein også på Innherad, inst i Trondheimsfjorden.

Substantivbøyinga i uttrøndersk er stort sett den same som i inntrøndersk, men på Nordmøre og i Hemne (Sør-Trøndelag) har dei svake hokjønnsorda ei anna bøying:

• Ei gryt – gryto/grytå – mang gryto/grytå – allj gryton/all grytån

(Ytre Namdalen har -r i fleirtal: mang grytor/grytår.)

I dei ytre måla finn ein helst pronomenformer som æ (eg) og vi.

• Dalen, Arnold og Stemshaug, Ola: Trøndermål. Språkarv og språkforhold i Trøndelag og på Nordmøre. Oslo, 1972.
• Dalen, Arnold: Trønderdialektane. Trykt i Jenstad, T.E. og Dalen, A.: Trønderordboka, Trondheim: Tapir forlag, 1997.
• Mæhlum, Brit og Røyneland, Unn: Det norske dialektlandskapet, Oslo: Cappelen Damm Akademisk, 2012.
• Skjekkeland, Martin: Dialektar i Noreg. Tradisjon og fornying, Kristiansand: Høyskoleforlaget, 2005.