Det islandske alfabetet bruker Á, É, Ó og fire særeigne bokstavar Ð/ð (edd), Þ/þ (thorn), Æ og Ö. Edd blir transkribert som d. Thorn blir transkribert som Th eller T, for eksempel Þingvellir (Thingvellir).
Islandsk er eit språk som høyrer til dei nordgermanske eller nordiske språka i den indoeuropeiske språkfamilien. Saman med norsk og færøysk dannar islandsk ei vestnordisk grein innan dei nordiske språka. Islandsk er offisielt språk på Island.
Øynordisk (islandsk og færøysk) og fastlandsnordisk (nynorsk, svensk, bokmål og dansk) utgjer ein nordleg bolk av den germanske greina av indoeuropeisk.
Islandsk før 1350 blir kalla fornmál ‘fornmål’, frå 1350 til 1600 miðmál ‘midmål’ og seinare nýmál ‘nymål’. Viktig litteratur på fornmál er Landnámabók (1100-talet), Snorra-Edda (1220-åra), Heimskringla (1220-åra) og Íslendingasögur (1200–1350). Dei eldste eksisterande islandske tekstane er frå kring 1100.
Islandsk har utvikla seg frå dei sørvestnorske dialektane som dei første innvandrarane frå Noreg snakka. Allereie på 1000-talet byrja språket til landnåmmennene å skilje seg frå norsk. Islandsk har framleis lydsambanda hl, hn og hr i framlyd, medan h fall bort i desse stillingane i gammalnorsk, til dømes islandsk hlutr, hnefi, hrafn mot gammalnorsk lutre, nefi, rafn. Frå 1200-talet utvikla språket i Noreg og på Island seg endå meir frå kvarandre. Islandsk beheldt det gamle preget. Det er inga merkbar svekking av endestavingane, og bøyingsverket er den dag i dag lite forandra.
Frå 1100-talet byrjar ei rekkje særislandske lydovergangar som tydelegare skilde islandsk ut som eige språk. Nokre døme på endringar:
I slutten av mellomalderen vart dei gamle kvantitetsforholda – lengdene på stavingane – forlate i islandsk som i norsk; alle trykksterke stavingar vart lange.
Islendingane låner sjeldan ord frå andre språk, men lagar heller sine eigne. Nokre døme: alnæmi ‘aids’ («allsårnæme»), knéfiðla ‘cello’ («knefele»), rafmagn ‘elektrisitet’ («ravkraft»), smjörlíki ‘margarin’ («smørlike»).
Islandsk er meir konservativt enn andre levande germanske språk. Pronomen, adjektiv og substantiv blir bøygde i fire kasus, og verb blir bøygde i person og tal. Døma nedanfor viser kasusbøyinga av hundur ‘hund’ (i bunden form eintal):
Talorda frå 1 til 4 blir bøygde i tre genus – jamfør þrír menn ‘tre menn’, þrjár konur ‘tre kvinner’ og þrjú börn ‘tre born’.
Som skriftspråk kjenner vi islandsk frå 1100-talet. Skrifttradisjonen har halde seg ubrote, og den gamle litteraturen vart lesen, skrive av og utvikla heilt ned til førre hundreår. Ordtilfang, setningsbygning og stilslag har òg halde seg levande i skriftspråket, og det skil seg ofte markant frå det munnlege på desse områda. Den litterære tradisjonen kan vere ein av grunnane til at islandsk har få og ubetydelege dialektforskjellar.
Frå 1400- til 1700-talet vart mange lånord frå dansk, tysk og latin teke opp i litteraturen, men på 1800-talet vart denne innverknaden møtt av sterk purisme. Denne purismen held seg framleis. I islandsk blir moderne internasjonale framandord derfor gjerne omsett ut frå det eksisterande ordtilfanget, slik at eit ord som mobiltelefon på islandsk blir farsimi ('reisetråd'), geologi blir jarðfræði ('jordkunnskap'), teater blir leikhús og elektrisitet blir rafmagn ('ravkraft'). Strukturen til språket gjer det mogleg å uttrykkje nye omgrep ved samansetningar og avleiingar av gamle grunnord.
Purismen var ikkje like sterk i talemålet som i skriftspråket, og talemålet har derfor lånord som ikkje er allment godteke i skrift. Det kan vere ord frå dansk, som blondína, elegant og servíetta, og, spesielt i slang, frå engelsk, som meika ('greie, klare') vá ('wow') og sörfa ('surfe').
Talemålet speglar heller ikkje skriftspråket i uttale på same måte som før; ord som nefnilega ('nemleg') og náttúrulega ('naturlegvis') kan i uformell tale bli trekt kraftig saman (/neppla/ og /naottla/). I meir formelle samanhengar er dette trekket ikkje like framtredande.
Store norske leksikon
Kommentarer (4)
skrev Gabriel Thorarinsson
Hvordan fungerer islandsk kasus?
svarte Erik Bolstad
Beklager at det har tatt tid å svare på denne kommentaren.
Islandske kasus fungerer på samme måte som i norsk (bare at islandsk har flere kasus enn norsk) og tysk.
Artikelen snl.no/kasus gir en grei oversikt over hvordan kasus fungerer.
skrev Tor-Ivar Krogsæter
Tatt i betraktning at det rett over står forklart at í uttales /iː/, er det da riktig at «fínn» uttales /fidn/ og ikke /fiːdn/? Hvis så, bør det også nevnes at de innskutte lydene forkorter ellers lang vokal.
Lydskrift bør stå mellom skråstrek når man omtaler generell uttale; klammer er helst reservert til fonemisk uttale. For øvrig bør det brukes korrekte, norske hermetegn: «/».
svarte Børge Nordbø
Jeg skal revidere hele dette avsnittet, for uttalen av f.eks. «nn» er /tn/, ikke /dn/. Vokalkvaliteten er som ved «í», ikke «i», som ligger noe lavere. Jeg tror ikke vi trenger å gå inn på kvantitet her.
Du har rett i at det bør være skråstrek; klammene er en levning fra papirleksikonet, etter det jeg kan skjønne. Her transkriberes uttalen fonemisk. Ved fonetisk transkripsjon bruker vi imidlertid gjerne klammer.
I fagtekster er det korrekt å bruke enkle hermetegn i ordforklaringer.
Kommentaren din publiseres her. Fagansvarlig eller redaktør svarer når de kan.
Du må være logget inn for å kommentere.