Ullensvang

Berggrunnen i Ullensvang er prega av gneis i eit større område i vest beståande av breddene til Sørfjorden, Oddadalen og Folgefonnhalvøya, likeeins i eit smalt belte i omkring Valldalen (sjå Valldalsvatnet), Røldal og Brattlandsdalen i sør og nokre mindre område på Hardangervidda i nord.

På Hardangervidda i aust er berggrunnen sterkare prega av den kaledonske fjellkjedefoldinga (sjå kaledonske orogenese). Her finn ein dels sterkt omdanna grunnfjellsbergartar, dels omdanna kambrosiluriske bergartar, særleg fyllitt og glimmerskifer, som opprinneleg vart avsett oppå grunnfjellet. Det karakteristiske fjellet Hårteigen (1690 moh.) består av gneis og granitt og høyrer til dei såkalla skyvedekka som under den kaledonske fjellkjedefaldinga vart skyvne fra nordvest over fyllitten og glimmerskiferen. Det høgste fjellet i kommunen er Sandfloegga på Hardangervidda søraust i kommunen (1721 moh.); høgst i vest er breen på Søre Folgefonna (1662 moh.)

Dei store høgdeskilnadene i kommunen er skapte gjennom den tertiære landhevinga (2–60 millionar år sidan) og den seinare nedtæringa av landskapet, særleg langs veikare soner i berggrunnen, ikkje minst i istidene. Dette har resultert i eit dramatisk landskap med bratte fjord- og dalsider mange stader i kommunen. Hardangervidda ligg i Ullensvang stort sett på 1100–1400 moh., og av det samla arealet i kommunen ligg 83 prosent over 900 moh.

Det er store lausavsetningar i Oddadalen. Til dømes demmer ein mektig morene opp Sandvinvatnet i søre delen av tettstaden Odda.

Ullensvang har fire større vassdrag, alle med kjelder på Hardangervidda: Kinso, Opo og Tysso i aust; dei to fyrstnemnde begge verna mot kraftutbygging, samt Suldalsvassdraget som renn sørover gjennom Røldal til Suldal. Tysso og Suldalsvassdraget er sterkt utbygd til kraftføremål. Kinso og Tysso er kjende for sine høge fossar, mellom anna dei to utbygde fossane Skjeggedalsfossen (Ringedalsfossen) og Tyssestrengane i Tysso, begge med rundt 300 meter fritt fall, samt Søtefossen i Kinso med 176 meter fritt fall. Sideelva Austdøla til Opo dannar den kjente Låtefossen.

Sørvestre delen av Hardangervidda nasjonalpark og austre delen av Folgefonna nasjonalpark ligg i kommunen.

Busetnaden er i dominerande grad konsentrert til fjordsidene, både ved Sørfjorden og Hardangerfjorden, samt til Oddadalen. Kommunen har sju tettstader: administrasjonssenteret Odda, Tyssedal, Skare og Røldal i tidlegare Odda, Kinsarvik og Lofthus i tidlegare Ullensvang, og Jondal i tidlegare Jondal kommune. I alt bur 64 prosent av folkemengda i Ullensvang i tettstader, mot 80 prosent i Vestland fylke (2019).

Ullensvang har (etter dagens grenser) hatt ein nokså jamn nedgang i folketalet i fleire tiår, i tiårsperioden 2009–19 med gjennomsnittleg 0,2 prosent årleg mot ein etter måten stabil befolkning i Hardanger-kommunane samla og ein vekst på gjennomsnittleg 1,2 prosent årleg i Vestland fylke.

Rv.13 går gjennom heile Ullensvang nord–sør på austsida av Sørfjorden og gjennom Oddadalen. På Skare er det tilknyting til E134 som gir heilårssamband austover til Drammen over Haukeli og vestover til Haugesund. Rv.13 fører vidare sørover via Røldal til Sand (Ryfylkevegen) og Sauda (Fv.520). Frå Rv.13 på Buneset ved grensa til Eidfjord er det heilårs samband austover ved Rv.7 over Hardangervidda og vestover via Hardangerbrua, ei av verdas lengste hengebruer (fritt spenn 1380 meter), til Bergen (Rv.13/E16).

På Folgefonnhalvøya fører Fv.550 langs vestsida av Sørfjorden til Utne og vidare langs Hardangerfjorden til Jondal tettstad. Herfra går Fv.49 vidare via den 10,4 km lange Jondalstunnelen til Mauranger i Kvinnherad og dei ytre delane av Folgefonnhalvøya. Det er ferjesamband Kinsarvik–Utne–Kvanndal, ein lekk både i sambandet vestover til Bergen (Fv.79/49) og austover til Geilo (Rv.13/7) og med Voss på Rv.13.

Om sommaren går det dagleg snøggbåt på strekninga Norheimsund–Herand–Utne–Kinsarvik–Lofthus–Ulvik–Eidfjord. Det er helikopterbase («Airlift») i Kinsarvik.

Bioforsk Ullensvang, eit statleg forskingssenter for frukt og bær, ligg på Lofthus. Her ligg òg Hardanger Folkehøgskule og Hardanger Tingrett. I Kinsarvik har Statens Kartverk ei avdeling for tinglysing av burettslag.

Ullensvang høyrer til Vest politidistrikt, Hardanger tingrett og Gulating lagmannsrett. Ullensvang kommune svarar til dei sju sokna Kinsarvik, Ullensvang, Utne, Jondal, Odda, Røldal, Skare og Tyssedal i Hardanger og Voss prosti (Bjørgvin bispedømme) i Den norske kirke.

Kommunen er med i regionrådet Hardangerrådet saman med Eidfjord, Voss herad, Kvam og Ulvik.

Mot slutten av 1800-tallet høyrde Ullensvang til Hardanger og Voss fogderi i Søndre Bergenhus amt.

Ullensvang har rike arkeologiske og historiske minne. I Jondal finst helleristningar frå bronsealderen på Bakko i Herand. Det er eit klebersteinsbrot frå yngre jernalder ved Skare (Steinaberg) og restar av ein bygdeborg på Sandvinhaugen ved sørenden av Sandvinvatnet.

I Opedal låg i slutten av middelalderen Opedal hospitium og kapell som truleg sorterte under cisterciensarane på Lyse kloster, i 1551 omtalt som Opedal kloster. I same del av kommunen finst ei rekkje freda bygningar og gardsanlegg, av desse fleire frå middelalderen, mellom anna røykstover på Aga (Lagmannsstova). I Kinsarvik ligg Skiparstod, tufta til båtstøa som vart brukt til leidangskipet i Kinsarvik skipreide frå ca. 900 til 1350. På Lofthus ligg Ullensvang kyrkje bygd 1250–1300 i kleberstein og kistemur i engelsk gotikk. Også Kinsarvik kyrkje er frå mellomalderen, bygd 1150-1200 i stein i romansk stil.

På Hesthamar vest for Utne ligg sorenskrivargard frå 1723, ein av dei eldste og mest autentiske embetsgardane i landet. På Utne ligg Hardanger Folkemuseum, del av Hardanger og Voss Museum. Skredhaugen friluftsmuseum, som ligg nord for Lofthus og det freda klyngetunet på Aga utgjer delar av museet. Mange kunstnarar har budd i kommunen, særleg på Lofthus, til dømes kunstmalaren Bernhard Greve og komponisten Edvard Grieg som frå 1846 hadde ei hytte her; den står no i hagen til Hotel Ullensvang.

Norsk Vasskraft- og Industristadmuseum i Tyssedal viser industrireising og kraftutbyggjing i eit historisk perspektiv. Her er også eit nasjonalt vannkraftmonument. Museet har ein avdeling i Odda med industriarbeidarboliger.

Røldal stavkyrkje fra 1200-tallet er kjent for sitt undergjerande krusifiks. Bygda har også bygdetun.

Jondal har ei rekkje gamle, godt bevarte gårdstun, mellom anna Viktunet i Jondal, ein gamal lensmannsgård som er bygdetun. Jondal kyrkje, som er ein langkirke i tre bygd 1888 og påbygd 1978, er med sine nesten 700 sitteplassar den største i Hardanger. Kyrkja har ein altertavle malt av Nils Bergslien. Herand har oppgangssag fra 1600-tallet og gamle båtbyggertradisjoner.

Kommunevåpenet i den nye Ullensvang kommune er basert på det noverande som er ein gullbjelke med tre gull-liljer, to over og ei under bjelken, mot ein raud bakgrunn. Det er henta frå våpenskjoldet til lagmannen Sigurd Brynjolvsson (1240–1303) frå Aga. Men fargane på det nye er endra til kvite liljer/bjelke på blå bakgrunn, dei same fargane som i Odda sitt tidlegare kommunevåpen.

Namnet er opphaveleg namn på prestegarden, norrønt Ullingsvangr, samansett av gudenamnet Ullin (berre kjent frå stadnamn, elles Ullr) og vang, ‘slette, jordvoll’.

• Vestland

• Ullensvang kommune sine nettsider

• Kolltveit, Olav: Odda, Ullensvang og Kinsarvik i gamal og ny tid, 1962–74, 5 b. i 8, Finn boka
• Kolltveit, Olav: Jondal i gamal og ny tid, 1954, Finn boken
• Losnegård, Gaute: Jondal kommune : gards- og slektssoge, 2003-, 2 b., isbn 82-996722-0-1, Finn boken