Ullensvang

Berggrunnen i Ullensvang er prega av gneis i eit større område i vest beståande av breddene til Sørfjorden, Oddadalen og Folgefonnhalvøya, likeeins i eit smalt belte omkring Valldalen (sjå Valldalsvatnet), Røldal og Brattlandsdalen i sør og nokre mindre område på Hardangervidda i nord.

På Hardangervidda i aust er berggrunnen sterkare prega av den kaledonske fjellkjedefoldinga (sjå kaledonske orogenese). Her finn ein dels sterkt omdanna grunnfjellsbergartar, dels omdanna kambrosiluriske bergartar, særleg fyllitt og glimmerskifer, som opprinneleg vart avsett oppå grunnfjellet. Det karakteristiske fjellet Hårteigen (1690 meter over havet) består av gneis og granitt og høyrer til dei såkalla skyvedekka som under den kaledonske fjellkjedefaldinga vart skyvne frå nordvest over fyllitten og glimmerskiferen.

Det høgste fjellet i kommunen er Sandfloegga på Hardangervidda søraust i kommunen (1721 meter over havet); høgst i vest er breen på Søre Folgefonna (1662 meter over havet).

Dei store høgdeskilnadene i kommunen er skapte gjennom den tertiære landhevinga (2–60 millionar år sidan) og den seinare nedtæringa av landskapet, særleg langs veikare soner i berggrunnen, ikkje minst under istidene. Dette har resultert i eit dramatisk landskap med bratte fjord- og dalsider mange stader i kommunen. Hardangervidda ligg i Ullensvang stort sett på 1100–1400 meter over havet, og av det samla arealet i kommunen ligg 83 prosent over 900 meter over havet.

Det er store lausavsetningar i Oddadalen. Til dømes demmer ein mektig morene opp Sandvinvatnet i den sørlege delen av tettstaden Odda.

Ullensvang har fire større vassdrag, alle med kjelder på Hardangervidda: Kinso, Opo og Tysso i aust; dei to fyrstnemnde begge verna mot kraftutbygging, samt Suldalsvassdraget som renn sørover gjennom Røldal til Suldal. Tysso og Suldalsvassdraget er sterkt utbygd til kraftføremål. Kinso og Tysso er kjende for sine høge fossar, mellom anna dei to utbygde fossane Skjeggedalsfossen (Ringedalsfossen) og Tyssestrengane i Tysso, begge med rundt 300 meter fritt fall, samt Søtefossen i Kinso med 176 meter fritt fall. Sideelva Austdølo til Storelva (Opo) dannar den kjente Låtefossen.

Vestre delen av Hardangervidda nasjonalpark og austre delen av Folgefonna nasjonalpark ligg i kommunen.

Busetnaden er i dominerande grad konsentrert til fjordsidene, både ved Sørfjorden og Hardangerfjorden, samt til Oddadalen. Kommunen har sju tettstader: administrasjonssenteret Odda, Tyssedal, Skare og Røldal i tidlegare Odda, Kinsarvik og Lofthus i tidlegare Ullensvang, og Jondal i tidlegare Jondal kommune. I alt bur 69 prosent av innbyggjarane i Ullensvang i tettstader, mot 80 prosent i Vestland fylke (2021).

Ullensvang har hatt ein nokså jamn nedgang i folketalet i fleire tiår; i tiårsperioden 2011–2021 var nedgangen gjennomsnittleg 0,4 prosent årleg, mot ein liten vekst på 0,1 prosent årleg i Hardanger-kommunane samla og ein vekst på gjennomsnittleg 1,1 prosent årleg i Vestland fylke, alt etter grensene slik dei var i 2021.

Riksvei 13 går gjennom heile Ullensvang nord–sør på austsida av Sørfjorden og gjennom Oddadalen. På Skare er det tilknyting til E134 som gir heilårssamband austover til Drammen over Haukeli og vestover til Haugesund. Riksvei 13 fører vidare sørover via Røldal til Sand (Ryfylkevegen) og fylkesvei 520 til Sauda (vinterstengt). Frå riksvei 13 på Buneset ved grensa til Eidfjord er det heilårs samband austover ved riksvei 7 over Hardangervidda og vestover via Hardangerbrua, ei av verdas lengste hengebruer (fritt spenn 1380 meter), til Bergen (riksvei 13/E16).

På Folgefonnhalvøya fører fylkesvei 550 langs vestsida av Sørfjorden til Utne og vidare langs Hardangerfjorden til Jondal tettstad. Herfra går fylkesvei 49 vidare via den 10,4 kilometer lange Jondalstunnelen til Mauranger i Kvinnherad og dei ytre delane av Folgefonnhalvøya. Det er ferjesamband Kinsarvik–Utne–Kvanndal, ein lekk både i sambandet vestover til Bergen (fylkesvei 79/49) og austover til Geilo (riksvei 13/7) og med Voss på riksvei 13.

Om sommaren går det dagleg snøggbåt på strekninga Norheimsund–Herand–Utne–Kinsarvik–Lofthus–Ulvik–Eidfjord. Det er helikopterbase («Airlift») i Kinsarvik.

Bioforsk Ullensvang, eit statleg forskningssenter for frukt og bær, ligg på Lofthus. Her ligg òg Hardanger Folkehøgskule og Hordaland tingrett. I Kinsarvik har Statens kartverk ei avdeling for tinglysing av burettslag.

Ullensvang høyrer til Vest politidistrikt, Hordaland tingrett og Gulating lagmannsrett.

Ullensvang kommune svarar til dei sju sokna Kinsarvik, Ullensvang, Utne, Jondal, Odda, Røldal, Skare og Tyssedal i Hardanger og Voss prosti (Bjørgvin bispedømme) i Den norske kirke.

Kommunen er med i regionrådet Hardangerrådet saman med Eidfjord, Voss herad, Kvam og Ulvik.

Mot slutten av 1800-tallet høyrde Ullensvang til Hardanger og Voss fogderi i Søndre Bergenhus amt.

Ullensvang har rike arkeologiske og historiske minne. I Jondal finst helleristningar frå bronsealderen på Bakko i Herand. Det er eit klebersteinsbrot frå yngre jernalder ved Skare (Steinaberg) og restar av ei bygdeborg på Sandvinhaugen ved sørenden av Sandvinvatnet.

I Opedal låg i slutten av middelalderen Opedal hospitium og kapell som truleg sorterte under cisterciensarane på Lysekloster, i 1551 omtalt som Opedal kloster. I same del av kommunen finst ei rekkje freda bygningar og gardsanlegg, av desse fleire frå middelalderen, mellom anna røykstover på Aga (Lagmannsstova). I Kinsarvik ligg Skiparstod, tufta til båtstøa som vart brukt til leidangskipet i Kinsarvik skipreide frå cirka 900 til 1350. På Lofthus ligg Ullensvang kyrkje frå 1250–1300, bygd i kleberstein og kistemur i engelsk gotikk. Også Kinsarvik kyrkje er frå mellomalderen, bygd i 1150–1200 av stein i romansk stil.

På Hesthamar vest for Utne ligg ein sorenskrivargard frå 1723, ein av dei eldste og mest autentiske embetsgardane i landet. På Utne ligg Hardanger Folkemuseum, del av Hardanger og Voss Museum. Skredhaugen friluftsmuseum, som ligg nord for Lofthus og det freda klyngetunet på Aga utgjer delar av museet. Mange kunstnarar har budd i kommunen, særleg på Lofthus, til dømes kunstmalaren Bernhard Greve og komponisten Edvard Grieg, som frå 1846 hadde ei hytte her; den står no i hagen til Hotel Ullensvang.

Norsk Vasskraft- og Industristadmuseum i Tyssedal viser industrireising og kraftutbyggjing i eit historisk perspektiv. Her er også eit nasjonalt vannkraftmonument. Museet har ei avdeling i Odda med industriarbeidarboliger.

Røldal stavkyrkje fra 1200-tallet er kjent for sitt undergjerande krusifiks. Bygda har også bygdetun.

Jondal har ei rekkje gamle, godt bevarte gårdstun, mellom anna Viktunet i Jondal, ein gamal lensmannsgård som er bygdetun. Jondal kyrkje, som er ei langkyrkje i tre bygd i 1888 og påbygd i 1978, er med sine nesten 700 sitteplassar den største i Hardanger. Kyrkja har ei altertavle malt av Nils Bergslien. Fjordbygda Herand har oppgangssag fra 1600-tallet og gamle båtbyggertradisjoner.

Kommunevåpenet i den nye Ullensvang kommune er basert på det gamle, som var ein gullbjelke med tre gull-liljer, to over og ei under bjelken, mot ein raud bakgrunn. Det er henta frå våpenskjoldet til lagmannen Sigurd Brynjolvsson (1240–1303) frå Aga. Men fargane på det nye er endra til kvite liljer/bjelke på blå bakgrunn, dei same fargane som i Odda sitt tidlegare kommunevåpen.

Namnet er opphaveleg namn på prestegarden, norrønt Ullingsvangr, samansett av gudenamnet Ullin (berre kjent frå stadnamn, elles Ullr) og vang, ‘slette, jordvoll’.

• Vestland
• Norges geografi

• Ullensvang kommune sine nettsider
• Statistisk sentralbyrå: Kommunefakta Ullensvang

• Kolltveit, Olav: Odda, Ullensvang og Kinsarvik i gamal og ny tid, 1962–74, 5 b. i 8, Finn boka
• Kolltveit, Olav: Jondal i gamal og ny tid, 1954, Finn boken
• Losnegård, Gaute: Jondal kommune : gards- og slektssoge, 2003-, 2 b., isbn 82-996722-0-1, Finn boken