Ullensvang

Ullensvang, kommune i Hordaland fylke, femner om landet på begge sidene av midtre og ytre del av Sørfjorden, samt fjellområda ikring, i vest nordre del av Folgefonna og i aust dei vestlege delane av Hardangervidda. Til Ullensvang høyrer også nordsida av Utnefjorden frå Granvinfjorden i vest til Djupaviki i aust.

Ullensvang var frå 1837 ein del av Kinsarvik kommune som skifta namn til Ullensvang i 1870. Ein mindre del av Ullensvang vart overførd til Vikør (sjå Vikøy), no Kvam kommune, i 1882. Ullensvang kommune vart i 1913 delt i tre kommunar, Ullensvang, Kinsarvik og Odda.

I 1964 vart Kinsarvik (unnateke Kvanndal-området), Eidfjord og Åsgrenda av Kvam slått saman med dåverande Ullensvang til ein ny kommune som fekk namnet Ullensvang. Kommunen fekk sine noverande grenser i 1977 då Eidfjord vart skild ut att.

Ullensvang grensar til kommunane Hol og Nore og Uvdal i Buskerud fylke i aust og til kommunane Odda i sør, Kvinnherad i sørvest, Jondal i vest, Granvin og Ulvik i nord og Eidfjord i nordaust.

Ullensvang, Jondal og Odda kommunar vart samde om samanslåing i samband med regjeringa Solberg si kommunereform. Dette vart godkjent i Stortinget juni 2017.

Berggrunnen i Ullensvang består av kaledonsk gneis, som på Hardangervidda mange stader er dekka av fyllitt. Over fyllitten finst det i Hårteigen (1690 moh., høgaste fjellet i kommunen) harde granittar og gneisar som tilhøyrer dei såkalla skyvedekka som vart skyvne over fyllitten under den kaledonske fjellkjedefaldinga (sjå kaledonske orogenese).

Dei store høgdeskilnadene i kommunen er skapte gjennom den tertiære landhevinga (2–60 millionar år sidan) og seinare nedtæring langs veikare soner i berggrunnen, ikkje minst i istida. I Ullensvang ligg Hardangervidda stort sett på 1100–1400 moh. Ein svært stor del av Ullensvang er høgfjell, såleis ligg 84 prosent av arealet over 900 moh. Fjordsidene er bratte, og berre 2–3 km fra fjorden når fjella 1000 moh.

Ullensvang har to store vassdrag, Kinso og Opo, begge er verna mot kraftutbygging. Særleg Kinso er kjend for sine fine fossar;w Søtefossen har eit loddrett fall på 176 meter.

Storparten av kommunen sin del av Hardangervidda høyrer til Hardangervidda nasjonalpark, like eins ligg ein del av Folgefonna nasjonalpark i Ullensvang.

Busetnaden er i dominerande grad konsentrert til fjordsidene; 62 prosent bur aust for Sørfjorden og 36 prosent vest for denne (2017). Nord for Utnefjorden bur to prosent av folkemengden i kommunen.

Kommunen har to tettstader, administrasjonssenteret Kinsarvik og Lofthus, begge på austsida av Sørfjorden og med høvesvis 551 og 521 innbyggjarar (2016). I alt 32 prosent av folkemengden i Ullensvang bur i tettstader, mot 66 prosent i Hardanger samla og 83 prosent i Hordaland sett under eitt (2016). Den tettbygde grenda Utne vest for munninga av Sørfjorden har 158 innbyggjarar (2017).

Ullensvang hadde fram til 1990-åra jamt over stabilt folketal. Deretter har folketallet gått noko attende, i tiårsperioden 2007–17 med gjennomsnittleg 0,1 prosent årleg mot ein stabil befolkning i Hardanger-kommunane samla og ein vekst på gjennomsnittleg 1,3 prosent årleg i Hordaland fylke.

Mildt klima og lunt lægje har gjort områda langs fjordsidene i kommunen særleg skikka for fruktavl. Ullensvang er den viktigaste fruktdyrkingskommunen i landet og har flest eple-, pære-, plomme- og morelltre. Det vert også drive bærdyrking. Kommunen har fleire fruktlager og stor omsetnad av frukt og bær. Frukt- og bærarealet utgjer over halvparten av jordbruksarealet; elles er det mest husdyrhald, særleg sau og fjørfe. Ullensvang har saman med Ulvik størst skogavverking blant kommunane i Hardanger (2015). Til saman utgjer primærnæringane ni prosent av arbeidsplassane i kommunen (2015).

Industrien er relativt liten. I 2015 utgjorde han seks prosent av arbeidsplassane i kommunen, eller 20 prosent inkludert byggje- og anleggsverksemd/kraft- og vassforsyning. Dominerande industribransje er metallvareindustri (Hardanger Bestikk AS i Kinsarvik som produserer stålbestikk) med 62 prosent av sysselsetjinga i industrien i kommunen (2015). Ein annan viktig industribransje er næringsmiddelindustri med 18 prosent av sysselsetjinga i næringa, hovudsakleg foredling av frukt og bær. Elles merkast maskinindustri med 14 prosent av industrisysselsetjinga i kommunen.

Ullensvang har betydeleg turisttrafikk, og det er hotell i Lofthus (Hotel Ullensvang), Kinsarvik (Kinsarvik Fjordhotell) og Utne (Utne Hotell); sistnemnte er mellom dei eldste i landet som framleis er i drift. I tillegg til hotella er det er ei rekkje overnattingsstader og campingplassar i kommunen; Familieparken Hardangertun ligg i Kinsarvik. Turisttrafikken er bakgrunnen til at næringa varehandel, serverings- og overnattingsverksemd er den viktigste næringa i Ullensvang etter offentleg forvalting og tjenesteyting, med 18 prosent målt etter sysselsetjinga (2015).

Ullensvang har etter måten liten kraftproduksjon. Rett nok er 15 kraftverk utbygde, men den samla maskininstallasjonen er så vidt låg som 28,8 MW, og den gjennomsnittlege årsproduksjonen 122 GWh (2015). Den låge produksjonen kjem ikkje minst av vernet av Kinso- og Opovassdraga. Hovudkontoret til Indre Hardanger Kraftlag (IHK) ligg i Kinsarvik.

Av dei busette yrkestakarane i kommunen har 39 prosent arbeid utanfor kommunen (2015). Dette året arbeidde 21 prosent i Odda, fem prosent i dei andre Hardanger-kommunane inkludert Voss og fire prosent i Bergen.

Rv. 13 går gjennom Ullensvang på austsida av Sørfjorden. Det er heilårs samband austover via Fv. 7 over Eidfjord–Geilo og via E134 (Drammen–Haugesund) over Odda–Haukeli. På Folgefonnhalvøya fører Fv. 550 langs vestsida av Sørfjorden til Utne og vidare til Jondal. Herfra går det fra 2012 veg vidare via Jondalstunnelen til Mauranger i Kvinnherad og dei ytre delane av Folgefonnhalvøya. Det er ferjesamband Kinsarvik–Utne–Kvanndal, ein lekk både i sambandet med Bergen på Rv. 7 og med Voss på Rv. 13. Austsida av Sørfjorden har frå 2013 samband til Bergen/Voss via Hardangerbrua, ei av verdas lengste hengebruer med fritt spenn på 1 380 meter.

Om sommaren går det dagleg snøggbåt på strekninga Norheimsund–Herand (i Jondal)–Utne–Kinsarvik–Lofthus–Ulvik–Eidfjord med bussamband frå Norheimsund til Bergen. Det er helikopterbase («Airlift») i Kinsarvik.

Bioforsk Ullensvang, eit statleg forskingssenter for frukt og bær, ligg på Lofthus. Her ligg òg Hardanger Folkehøgskule og Hardanger Tingrett. I Kinsarvik har Statens Kartverk ei avdeling for tinglysing av burettslag.

Ullensvang høyrer til Vest politidistrikt, Hardangertingrett og Gulating lagmannsrett. Ullensvang kommune svarar til dei tre sokna Kinsarvik, Ullensvang og Utne i Hardanger og Voss prosti (Bjørgvin bispedømme) i Den norske kyrkja.

Kommunen er med i regionrådet Hardangerrådet saman med Eidfjord, Granvin, Jondal, Kvam, Odda og Ulvik.

Mot slutten av 1800-tallet høyrde Ullensvang til Hardanger og Voss fogderi i Søndre Bergenhus amt.

Ullensvang har rike arkeologiske og historiske minne. I Opedal låg i slutten av middelalderen Opedal hospitium og kapell som truleg sorterte under cisterciensarane på Lyse kloster, i 1551 vert det omtala som Opedal kloster, og nokre stadnamn fortel enno om kor det låg, mellom anna Munkakjeldo og Munkatreppene. Fleire mektige slekter skriv seg frå desse traktene, størst historisk interesse har Sigurd Brynjolvsson på Aga, som var medlem av riksrådet frå 1280 medan Eirik Magnusson var mindreårig.

Ullensvang har ei rekkje freda bygningar og gardsanlegg, av desse fleire frå middelalderen, mellom anna røykstover på Aga (Lagmannsstova) og på Lofthus; det er eit større freda klyngetun på Aga. I Kinsarvik er Skiparstod, tufta til båtstøa som vart brukt til leidangskipet i Kinsarvik skipreide frå ca. 900 til 1350. Borgstova i Kinsarvik står på tuftene etter det gamle gildehuset. På Utne ligg Hardanger Folkemuseum. Utne hotell er blant dei eldste i kontinuerleg drift i landet, opna i 1722 som gjestgjevarstad og skysstasjon, hotell frå ca. 1840. Nord for Lofthus ligg Skredhaugen museumstun (kunstmalaren Bernhard Greves samlingar). Mange andre kunstnarar har budd i kommunen, særleg på Lofthus der Edvard Grieg hadde ei komponisthytte (frå 1846) som no står i hagen til Hotel Ullensvang.

På Lofthus ligg Ullensvang kyrkje bygd 1250–1300 i kleberstein og kistemur i engelsk gotikk. Kinsarvik kyrkje er også frå middelalderen, bygd 1150-1200 i stein i romansk stil. Utne kyrkje er frå 1895. På Hesthamar utanfor Utne ligg sorenskrivargarden med ein av dei eldste og mest autentiske embetsgardane i landet (bygd i 1723 med barokk- og rokokkopreg). På Hesthamar står også ein steinkross som skal vera reist til minne om lagmannen Sigurd Brynjolvsson frå Aga som drukna på Samlafjorden, truleg i 1302.

Hardanger Musikkfest vert skipa til to gonger årleg i Lofthus; årleg morellfestival, også i Lofthus.

Kommunevåpenet (godkjent 1979) har ein gullbjelke med tre gull-liljer, to over og ei under bjelken, mot ein raud bakgrunn; motivet er henta frå våpenskjoldet til lagmannen Sigurd Brynjolvsson frå Aga. Våpenet er teikna av kunstnaren Magnus Hardeland.

Namnet er opphaveleg namn på prestegarden, norrønt Ullingsvangr, samansett av gudenamnet Ullin (berre kjent frå stadnamn, elles Ullr) og vang, ‘slette, jordvoll’.

• Ullensvang kommune sine nettsider

• Kolltveit, Olav: Odda, Ullensvang og Kinsarvik i gamal og ny tid, 1962–74, 5 b. i 8, Finn boka