arabisk

Arabisk er eit semittisk språk. Dei semittiske språka blir delte i to hovudgrupper, austsemittisk (utdøydde språk i det gamle Mesopotamia) og vestsemittisk. Arabisk høyrer til den sentralsemittiske greina av vestsemittisk, saman med hebraisk, arameisk og fleire utdøydde språk.

Det tidlegaste funnet av arabiske innskrifter er daterte til 328 evt., skrive med eit tillempa arameisk alfabet, som arabisk skrift utvikla seg frå. Arameisk vart nytta som skriftspråk blant arabarane fram til 600-talet, då blomstrande handel på den arabiske halvøya, og, framfor alt, framveksten av ein arabisk nasjonalreligion – islam – gav støyten til eit eige arabisk skriftspråk.

Etter muslimsk tradisjon openberra Gud Koranen (al-Qur’ān ﺍﻟﻘﺮﺋﺎﻥ 'lesinga', 'framseiinga') for Muhammed (Muħammad ﻣﺤﻤﺪ) gjennom engelen Gabriel (Jibrīl ﺟﺒﺮﻳﻞ) frå år 610 og til han døydde i 632. Koranen blei openberra på klassisk arabisk, som ligg til grunn for (moderne) skriftarabisk.

Frå slutten av 600-talet blei arabisk spreidd med islam frå den arabiske halvøya og utover eit islamsk arabisk imperium som tidleg på 700-talet strekte seg frå Spania til Persia. Talemålet i dette store området endra seg i ulike retningar og gav opphavet til dei moderne arabiske dialektane. Skriftarabisk er det offisielle skriftspråket i heile den arabisktalande verda, med unntak av Malta, som har eit skriftspråk basert på det maltesiske talespråket, skrive med det latinske alfabetet.

Eit særdrag ved arabisk og andre semittiske språk er at vokalane i heile ordet ofte vekslar sterkt under bøyinga. Substantivet baħr ﺑَﺤْﺮ 'hav' kan heite både biħār ﺑِﺤَﺎﺭ, buħūr ﺑُﺤُﻮﺮ, abħār ﺃَﺑْﺤَﺎﺭ og abħur ﺃﺑﺤﺮ i fleirtal, medan det heiter baħrān بَحْرَان (akkusativ/genitiv baħrayn بَحْرَيْن) i total. Konsonantane b, ħ og r, som går att i alle bøyingsformene, blir kalla rota, og dei fleste arabiske røter har tre konsonantar. Ordet al-Qur'ān ﺍﻟﻘﺮﺋﺎﻥ 'Koranen' har den bundne artikkelen al‑ ﺍﻝ, og Qur'ān ﻗﺮﺋﺎﻥ har rota q-r‑’, som vi mellom finn att i verbet qara'a قرأ 'lese', 'seie fram'.

Ord blir danna ved å føye til vokalmønster, forstavingar, endingar og innskotne konsonantar til ordrøtene. Til dømes har konsonantrekkja k-t-b كتب noko med 'å skrive' å gjere, q-t-l قتل noko med 'å drepe' å gjere. Vokalmønsteret a-a-a gjev eit verb i fortid/perfekt, 3. person eintal hankjønn: kataba كَتَبَ 'han skreiv', qatala قَتَلَ 'han drap'. Mønsteret ā–i gir aktivt partisipp; kātib كَاتِب 'skrivande' eller 'forfattar', qātil قَاتِل 'drepande' eller 'mordar'. Også fleirtal blir danna med bestemde vokalmønster, til dømes kitāb كِتَاب kutub / كُتُب 'bok/bøker'. Eit substantiv som gjev stad for ei handling, blir danna ved å føye til مَ ma-, til dømes maktab مَكْتَب 'stad der ein skriv', det vil seie 'kontor'. Eit nytt ord for 'bil' er danna med utgangspunkt i konsonantrekkja s-y-r سير som har med 'å gå' å gjere. Kombinert med eit intensivmønster med fordobling av midtkonsonanten, og dessutan vokalrekkja a-ā-a, gjev det sayyāra سَيَّارَة — eigentleg 'noko som går veldig fort'.

Arabisk er kjent for å vere ordrikt, noko som heng saman med den kontinuerlege skriftspråkstradisjonen og respekten for den språklege kulturarven, slik at ordtilfanget frå den tidlegaste litteraturen blir halde i hevd.

Talespråket (arabisk al-'ammiyya, engelsk Colloquial Arabic) varierer frå region til region. Det er to hovudgrupper:

• vestarabiske dialektar eller maghrib-dialekter, frå midt i Libya og vestover i Nord-Afrika
• austarabiske dialektar eller mashriq-dialekter, med delar av Libya, Nildalen (Egypt og Sudan), og dei arabiske statane i Midtausten elles.

Innan éi dialektgruppe eller blant nærliggjande dialektar er det gjensidig forståelegheit (kan samanliknast med forholdet mellom norsk, svensk og dansk). Derimot er det lågare forståelegheit mellom dei fjerntliggjande dialektane (kan samanliknast med norsk og islandsk). Religiøse og etniske minoritetar har nokre stader utvikla særeigne trekk (særleg fonetiske).

Maltesisk er opphavleg ein vestarabisk dialekt, sterkt påverka av italiensk. Egyptisk talespråk har lenge hatt ei særstilling som følgje av Egypts leiarstilling som filmprodusent og i annan underhaldningsindustri. Egyptiske, og i mindre grad palestinske, dialekttrekk har òg påverka talespråkutviklinga ved Persiabukta, på grunn av dei mange utdanna egyptarane og palestinarane som har arbeidd i dette området som lærarar og i administrasjonen.

Det arabiske alfabetet har 28 skriftteikn. Alfabetet stammar frå den arameiske greina av det kanaaneiske alfabetet, nærare bestemt frå det nabateiske alfabet, som igjen er ei grein av det syriske.

Skriftteikna står for konsonantane i språket, medan tre teikn òg kan representere dei tre lange vokalane. Teikn for dei tre korte vokalane a, i, u kan leggjast over til eller under konsonantane, men dette blir i hovudsak berre brukt i Koranen, nokre få andre heilage bøker og i opplæring.

Teikna blir skrivne frå høgre til venstre og er svært kursiverte samanlikna med dei eldre semittiske teikna. Dei finst fleire tradisjonelle stilartar, og skrifta eignar seg svært godt som dekorasjon. Skjønnskrifta (kalligrafien) er svært utvikla. Ei særleg form av arabisk skrift er den kufiske, som har fleire rette vinklar og finst i gamle handskrifter og på myntar.

Også persisk og urdu blir skrive med arabiske skriftteikn (med små variasjonar). Tyrkia brukte arabisk skrift til 1928, då ein vedtok å gå over til det latinske alfabetet.

I mellomalderen var arabisk og islamsk kultur sterkt til stades i Europa – på Den iberiske halvøya og Sicilia, og til dels i Italia. På denne tida låg den arabiske kulturen langt framme i naturvitskap og filosofi, og store mengder arabiske ord fløymde inn i europeiske språk. Her er nokre ord som har nådd heilt til norsk:

• admiral < amīr al-baḥr ﺍﻟﺒﺤﺮ ﺃﻣﻴﺮ 'hav-kommandør'
• alkohol < al-kuḥūl ﺍﻟﻜﺤﻮﻝ 'alkohol'
• algebra < al-jabr ﺍﻟﺠﺒﺮ 'algebra', 'tvang, fatalisme'
• arsenal < dār al-ṣinā'a ﺍﻟﺼﻨﺎﻋﺔ ﺩﺍﺭ 'handverkshus'

Legg merke til at mange arabiske ord er lånte med den bundne artikkelen al.

• Arabisk litteratur
• Arabisk alfabet
• Islam
• Arabia

• Hamdi, Kareem S.: Arabistikk : lær om arabisk, 2002, isbn 82-995920-1-1
• Jāsim, Fawzī: al-Furāt : norsk-engelsk-arabisk ordbok, 1999, isbn 82-7674-508-3
• Jāsim, Fawzī: al-Rāfid : arabisk-norsk-engelsk ordbok, 2. utg., 2003, isbn 82-7674-954-2
• Mejdell, Gunvor: "Arabisk-norsk kontrastiv grammatikk" i Hvenekilde, Anne, red.: Med to språk, 1990, 63-94, isbn 82-02-12174-4