Johan Nygaardsvold

I striden om Arbeidarpartiets deltaking i Komintern frå 1918 og utover, følgde Nygaardsvold Tranmæls kurs, men då den kommunistiske verdskongressen i Moskva i 1920 vedtok dei såkalla «Moskvatesene» var Nygaardsvold ein av dei som reiste bust. Men han vart verande i partiet trass i at tesene vart akseptert. Han var sterk motstandar av partisplittinga som skjedde då sosialdemokratane braut ut og i 1921 skipa sitt eige parti, Noregs Socialdemokratiske Arbeidarparti. På landsmøtet hausten 1923, der Arbeidarpartiet braut med Komintern, var Nygaardsvold ein av underskrivarane på det framlegget som fekk fleirtal og som i realiteten var eit brot med Moskva. Han var også ein av dei to dirigentane på dette landsmøtet, og vart lagt merke til.

Det var Stortinget som var Nygaardsvolds basis, og han hadde bakgrunnen sin frå lokalpolitikken. Då han skipa regjering, valde han då også sju av ni statsrådar med forankring i det parlamentariske livet og i lokalpolitikken. På mange måtar vart dei ei distriktsregjering. Berre to kom frå Arbeidarpartiets sentralstyre. Først etter eit halvt år slapp partiformannen, Oscar Torp, til i regjeringa. På den måten opna Martin Tranmæl for avansement for nestformann Einar Gerhardsen som den neste partiformannen og statsministeren. I realiteten fekk Arbeidarpartiet med denne regjeringa ein ny maktbase ved sidan av sentral- og landsstyret, og snart vart regjeringa den viktigaste.

Nygaardsvold hadde heller ikkje noko nært vennskapeleg forhold til krinsen rundt Tranmæl og heller ikkje til LO. Hans næraste samarbeidspartnar og venn i regjeringa var kanskje Nils Hjelmtveit, som var kyrkje- og undervisningsminister i heile Nygaardsvold si regjeringstid. Men på personleg god fot sto han også med Venstre-leiaren Johan Ludwig Mowinckel, og ikkje minst med sin argaste politiske motstandar, Høgre-leiaren Carl J. Hambro.

Nygaardsvold-regjeringa i 1935 er blitt sett på som eit tidsskilje, dels fordi politikken vart lagt om i retning auka offentleg styring og innsats i samfunnet, men ikkje minst fordi dette innevarsla nesten 30 år med Ap-regjeringar.

Særleg sosialpolitikken interesserte Nygaardsvold, og det kom ei lang rekkje sosialpolitiske reformer frå 1935 til 1938, då fundamentet for den moderne velferdsstaten vart lagd.

Dei statlege utgiftene til sosiale formål vart meir enn dobla. Lov om alderstrygd var viktigast, og åtte timars arbeidsdag for alle vart lovfesta. Også retten til ni dagars ferie vart lovfesta.

Lov om arbeidsløysetrygd kom i 1938, og ei ny lov om arbeidarvern avløyste fabrikktilsynslova av 1892. Også funksjonshemma fekk sine første rettar frå det offentlege.

Regjeringsdanninga i 1935 markerte eit definitivt brot med det dåverande fattigvesenet.

Det var kampen for småkårsfolket Nygaardsvold ville føre, men etter kvart som krigsfaren nærma seg vart politikken meir og meir prega av ein debatt om forsvaret. Han meinte at smør var viktigare enn kanoner, og det meinte han heilt til krigen kom.

Saman med Johan Ludwig Mowinckel var Nygaardsvold ein motstandar av auka militærløyvingar utover i 1930-åra. Sjølv då Arbeidarpartiet i siste halvdel av 1930-åra la om politikken sin i meir forsvarsvennleg lei, vart Nygaardsvold ein bremsekloss. Dette var då også mykje av grunnen til den kritikken som kom mot han i krigsåra. Det er rett å seie at krigen kom som eit sjokk på Nygaardsvold. Han trudde nok at den norske nøytralitetspolitikken, som særleg utanriksminister Halvdan Koht var talsmann for, og som offisielt hadde vore norsk utanrikspolitikk sidan 1905, skulle halde Noreg utanfor også denne verdskrigen.

I stor grad overlot Nygaardsvold utanrikspolitikken til Koht, som likte å pusle med dette for seg sjølv. Mangel på kontakt med dei andre regjeringsmedlemene skal ha vore eit typisk trekk ved Koht, og han vart då også kritisert av Undersøkingskommisjonen av 1945 for manglande informasjon både til regjeringa og Stortinget i dagane før 9. april.

Neste dag kom det endelege nei til dei tyske vilkåra både frå kongen og regjeringa. Det tyske kravet om Vidkun Quisling som statsminister kunne ikkje aksepterast fordi han ikkje hadde noko som helst slags parlamentarisk grunnlag bak seg, og vala hadde også vist at han mangla tillit i folket. I farens stund og med utsikt til at regjeringa måtte røme landet, var det viktig å halde oppe den konstitusjonelle regjeringsinstitusjonen.

Frå 9. april hadde Arbeidarpartiet blitt både nasjonens og konstitusjonens forsvarar. 9. april var også eit nederlag for den alliansefrie politikken, og dei vedtak som vart gjort den dagen la på mange måtar grunnlaget for den alliansepolitikken som er blitt følgt i etterkrigstida.

Nygaardsvold var aldri i tvil om at regjeringa burde forlate Noreg for å halde fram frigjeringskampen frå London med basis i Elverumsfullmakta.

Det å styre landet frå London i fem lange år var ikkje enkelt, og særleg i tilhøvet mellom regjeringa ute og heimefronten kom Nygaardsvold til å spele ei heilt sentral rolle. Som historikaren Olav Riste skriv i ei av bøkene sine om Londonregjeringa: «Når Nygaardsvold ruvar og får statsmannsdimensjonar som norsk regjeringssjef i London under krigen, så er det først og fremst som det vi kan kalle utefrontens «innanriksminister». Tilhøvet til heimefronten var det han som tok seg av, og det finst knapt ei einaste viktig politisk sak i tilhøvet mellom regjeringa og heimefronten som ikkje kan førast tilbake til Nygaardsvold. Både sta og oppfarande, og tidvis også konfliktskapande, losa han det livsviktige tilhøvet mellom heime- og utefront gjennom den eine brottsjøen etter den andre, også her med god hjelp og støtte frå kong Haakon.

Arbeidarpartiregjeringa vart supplert med tre konsultative statsrådar frå dei borgarlege partia (Londonregjeringa). Saman med kong Haakon avviste regjeringa fleire oppmodingar, mellom anna frå Stortingets presidentskap, om å gå av.

Endå meir enn resten av «utefronten» var Nygaardsvold uviss og litt redd for kva mottaking han ville få når han etter fem år i utlegd skulle setje foten på norsk jord. Det jubelbruset som møtte han og regjeringa når dei steig i land i Oslo 31. mai 1945, ga eit første svar, og det varma. Det skulle snart bli kaldare. Nygaardsvold hadde fleire gongar under krigen offentleg sagt frå at når freden kom ville regjeringa søke avskjed. Han hadde også nærast blitt pressa til å seie det av heimefronten. Han rekna med at regjeringa skulle granskast, og mens det skjedde burde ho ikkje bli sitjande.

I det første statsråd etter krigen, den 12. juni 1945, innleverte Nygaardsvold søknaden om avskjed, men han hadde ikkje anna råd å gi kongen om etterfølgjaren enn at han ba kong Haakon snakke med partileiarane, med leiaren i heimefronten, høgsterettsjustitiarius Paal Berg og med stortingspresident Hambro. Rådet frå Hambro og frå partileiarane var at Paal Berg burde prøve å skipe ei samlingsregjering, men det vart snart klart at det ikkje gjekk. Hambro og Høgre ville ikkje støtte ei regjering der to frå Nygaardsvold-regjeringa, Oscar Torp og Trygve Lie, skulle vere med. Arbeidarpartiet kravde dei med. Der stranda det og Berg måtte gi seg.

Den 25. juni gjekk Nygaardsvold av og Einar Gerhardsen tok over. Etter at han kom heim og i heile denne prosessen hadde Nygaardsvold stort sett vore tilskodar. Som statsminister var han bitter for ikkje å ha blitt teken med på råd. Han hadde tenkt seg at han fekk vere med på å legge planane for etterkrigstida. Han ville levere «stafettpinnen» vidare på ein verdig måte. Slik gjekk det ikkje. Det var ikkje ein gong tenkt på at statsministeren skulle halde tale den 7. juni når kongen kom attende til landet. Her greip Hambro inn og ordna det slik at både han sjølv og Nygaardsvold fekk seie «et par ord» til kongen.

Konfliktlinene denne første tida gjekk på eit merkeleg vis mellom parlamentarikarane i utlegd, representert ved Nygaardsvold og Hambro, på den eine sida, og utanom-parlamentarikarane med bakgrunn i heimefronten, representert ved Einar Gerhardsen og Paal Berg, på den andre.

Nygaardsvold vart attvald til Stortinget ved valet i oktober 1945. Han gjekk inn i sin siste stortingsperiode, og stilte til val for å kunne forsvare seg i den politiske oppvasken han rekna med ville kome.

Regjeringa Gerhardsen hadde sett ned ein granskingskommisjon som skulle vurdere regjeringa Nygaardsvold sin handlemåte både før og etter 9. april. Undersøkingskommisjonen av 1945 konkluderte med at det ikkje var nemnande å utsetje på handlemåten til London-regjeringa, men derimot var der nokså sterk kritikk av regjeringa sin politikk fram til 9. april 1940. Særleg var kritikken mot Halvdan Koht sterk for hans mangelfulle informasjon både til regjeringskollegaer og til Stortinget i tida før det tyske åtaket.

Johan Nygaardsvold reagerte sterkt på kritikken, og stilte krav om at han skulle stillast for riksrett, slik at han hadde høve til å forsvare seg. Dette vart vurdert av protokollkomiteen i Stortinget, men fleirtalet i komiteen fann at det ikkje var grunnlag for riksrettstiltale. Mindretalet meinte det var slikt grunnlag. I debatten om saka i Odelstinget hadde Nygaardsvold ordet og tok ein grundig gjennomgang av alle skuldingane mot regjeringa. Der enda saka. Odelstinget konkluderte til slutt med at «Saken gir ikke anledning til noen forføyning fra Odelstingets side». Ved avslutninga av debatten konkluderte C. J. Hambro på følgjande måte: «De gjorde det så godt de kunne. Deri ligger deres undskyldning og deri ligger deres dom».

I ettertid har historikarane som har granska det som skjedde i tida før krigsutbrotet kome til at feilvurderingane av den tyske krigsmakta som vart gjort her i landet, neppe var særleg meir graverande enn feilvurderingane i andre land. Ute blant folk flest dei første åra etter krigen, vart likevel regjeringa Nygaardsvold, og særleg utanriksminister Koht, halden som ansvarleg for 9. april. Stemninga var bitter like etter freden, men mildna med åra.

Då Nygaardsvolds regjering tredde tilbake, vart han av Stortinget einstemmig løyvd ei æreslønn, som han likevel i si tid som stortingsrepresentant (til 1949) lét vere å heve.

Nygaardsvold var i mange år formann i Sør-Trøndelag arbeidarparti, og frå 1923 til sin død var han medlem av Arbeidarpartiets landsstyre.