Christopher Hornsrud

På landsmøtet i 1903 vart Hornsrud vald til formann i Arbeidarpartiet, og sat til han sa nei til attval i 1906. Hornsrud var tilhengar av at Arbeidarpartiet burde samarbeide med andre parti, og det var særleg hans gamle parti, Venstre, han hadde i tankane. Han møtte motstand, og etter at han trekte seg frå formannsvervet i 1906, møtte han ikkje på eit einaste landsmøte før på samlingskongressen i 1927 (samanslåinga av Arbeidarpartiet og Noregs Socialdemokratiske Arbeidarparti).

I alle åra på Stortinget var det særleg landbrukssaker og økonomisk politikk han interesserte seg for. Han hadde stor respekt for Gunnar Knudsen og samarbeidde godt med han under den første verdskrigen frå 1914 til 1918. Ved partisprenginga i 1920 følgde han det kommunistiske fleirtalet, endå om han vart rekna blant dei mest moderate i arbeidarrørsla. Han var lojal mot Det norske Arbeidarparti, og vart fram til 1924 vald til parlamentarisk leiar.

Han sat på Stortinget frå 1912 til 1936. Då var han 77 år og sa frå seg attval.

Det var ingen uvanleg framgangsmåte. Derimot var det høgst uvanleg at kongen samstundes ba visepresidenten i Stortinget, Christopher Hornsrud frå Arbeidarpartiet, om å møte saman med Hambro.

Kongen si grunngiving var at Hambro representerte det partiet som hadde tapt valet, mens visepresident Hornsrud representerte sigerherren. På møtet forklarte kong Haakon at det ikkje var grunnlag for ei borgarleg fleirtalsregjering, og han spurte kva råd presidentane ville gi. Hornsrud svarte at regjeringskrisa burde løysast med bakgrunn i valresultatet, og då ville det konstitusjonelt vere rett av kongen å vende seg til det største partiet, Arbeidarpartiet, først. Det same meinte kongen, men han sa det ikkje.

Han varsla dei to presidentane at han ville kalle inn gruppeleiarane og bad Arbeidarpartiets Alfred Madsen kome først. Det vart oppfatta som sensasjonelt. Den same Madsen hadde vore ein av dei fremste kritikarane av kongehuset og kongedømmet.

Madsen møtte på Slottet og lova kongen at han ville finne ut om Arbeidarpartiet kunne skipe regjering. Etter møtet vart han spurt om kva kongen hadde sagt til han. Bergensaren Madsen svara med glimt i auga: «Kongen sa: Jeg er også sosialdemokrat – dog ikke republikaner.»

Seinare same dag hadde kongen samtalar med dei parlamentariske leiarane i dei andre partia, og då fortalde han om samtalen med Madsen. Dagen etter kom Madsen tilbake og melde frå om at Arbeidarpartiet tok på seg regjeringsoppdraget. Det utenkjelege var i ferd med å bli tenkjeleg.

Det var eigentleg i strid med partiets offisielle line at ein skulle skipe regjering utan å ha fleirtalet i Stortinget. Ein ville ikkje risikere å bli «gislar for borgarleg politikk». «Ministersosialisme», det at sosialistar skulle delta i borgarlege regjeringar, var eit skjellsord i arbeidarrørsla.

«Men er dere blitt spenna gærne da, gutter?» sa nestformannen i Arbeidarpartiet, Edvard Bull, då han kom heim att frå ei reise til Stockholm og fann ut at partiet ville skipe regjering. Med ti mot seks stemmer hadde sentralstyret i partiet vedteke å skipe regjering. Bull var kraftig imot.

Sentralstyret vedtok også at Johan Nygaardsvold skulle bli statsminister, men Nygaardsvold ville ikkje. Han reiste seg «som en rasende slagbjørn» og gjekk frå møtet. Då partileiaren, Oscar Torp, oppsøkte han like etter, var Nygaardsvold i ferd med å pakke kofferten for å reise heim att til Hommelvik. Torp fekk han til å bli verande, men berre ved å love at han ikkje skulle bli statsminister. I staden vart det veteranen Christopher Hornsrud som skulle skipe regjering, truleg den minst revolusjonære av dei alle. Han vart også finansminister.

Som utanriksminister skulle ha få med seg ein av dei mest radikale, nestleiaren Edvard Bull. Som ein slags kommissær skulle han vere «vakthund for partiets prinsipper». Hornsrud sa seinare i talen sin til Ap-landsmøtet i 1930 at han måtte tvingast til å ta jobben som statsminister.

I det siste statsrådet i regjeringa Lykke den 27. januar var det ei særs bitter stemning. Der opplyste den avgåande statsminister at den nye regjeringa hadde kome i stand utan at den sitjande regjeringa hadde vore rådspurt.

Fleire av statsrådane var svært kritiske overfor kongen, men kong Haakon forsvarte seg med at han og kronprins Olav, som også var til stades, skulle halde fram i stillingane sine, mens regjeringar kom og gjekk. Det måtte difor ikkje råde tvil om at kongen har plikt til å følgje konstitusjonell praksis, og det var det han hadde gjort.

Utan tvil medverka nok også Hornsrud-regjeringa til at mange i Arbeidarpartiet gradvis fekk eit meir positivt syn på kongen, men det tok si tid. Under grunnsteinnedlegginga for Oslo Rådhus knappe tre år seinare sende Ap-ordførar Adolf Indrebø ikkje invitasjon til kongen, men kong Haakon ordna billett til både seg og kronprinsen likevel. Dei var begge bidragsytarar til rådhuset, og hadde difor rett på ein billett kvar.

Regjeringa Hornsrud kunne sjølvsagt ikkje bli langvarig. Regjeringsfråsegna var utforma av utanriksminister Edvard Bull, og ho var sterkt utfordrande. Mellom anna sto der at regjeringa ville «lette og forberede overgangen til et sosialistisk samfunn». Både i Høgre og i Venstre hadde ein opphavleg tenkt seg å vente med å felle regjeringa til ho hadde fått lagt fram nokre saker, men det skulle vise seg at det var eit nei frå regjeringa som vart utslagsgivande.

Både bedriftslivet og privatpersonar hadde, heilt sidan Arbeidarpartiet sin valsiger, teke til å sende sparepengane sine ut av landet. Alle tok Martin Tranmæl på alvor når han frå Stortingets talarstol i 1927 slo fast at «Det norske Arbeiderparti er fremdeles et revolusjonært klassekampparti». Dette skapte ei panikkstemning som fekk nasjonaløkonomiske følgjer.

Store delar av bankstellet vakla, og Noregs Bank ville ha statens garanti for ein innskotssentral som kunne hjelpe bankar i naud. Hornsrud sa nei. Då gjekk sentralbanksjef Nicolai Rygg til dei andre partileiarane, særleg til Venstre-leiaren, Johan Ludwig Movinckel, og ba dei om å felle regjeringa. Bergens Privatbank var ein av bankane i fare, og også frå heimbyen hadde Mowinckel fått sterke oppmodingar om å bli kvitt regjeringa.

6. februar vedtok Venstre-gruppa på Stortinget å setje fram mistillitsframlegg i samband med debatten om regjeringsfråsegna. Også Høgre og Bondepartiet hadde utarbeidd eigne mistillitsframlegg, men det vart Venstre sitt som vart vedteke om kvelden den 8. februar. 86 representantar røysta for, 63 mot.

Christopher Hornsrud gjekk på talarstolen og varsla at regjeringa ville levere inn søknad om avskjed. Den 15. februar var det slutt. Det viktigaste regjeringa hadde fått utretta på denne korte tida var kanskje at ho fekk slept fri Einar Gerhardsen og Arnfinn Vik frå fengsel, der dei sona dommar for antimilitær verksemd.