krigen i 1814

Etter at Christian August døydde i 1810 fall valet av nytt svensk kronprinsemne på prinsen av Ponte Corvo, marskalk Jean Baptiste Bernadotte, ein av Napoleons fremste generalar. Bernadotte ønskte å bli både kronprins og seinare svensk konge etter den senile Karl 13, og tok namnet Karl Johan. Han lova å dekkja den svenske statsgjelda med sin personlege formue og å konvertera frå katolisisme til protestantisme. At han berre to år tidlegare på Jylland hadde leidd ein spansk armé som venta på å angripa Sverige, var gløymd.

Svenskane trong ein handlekraftig ny leiar og håpa nok også at Karl Johan kunne ta tilbake Finland, som hadde gått tapt til russarane i 1809. I 1810 var Russland og Frankrike allierte, men Karl Johan visste at Napoleon var lite fornøgd med sin russiske allierte, og at han ville gå til krig i nær framtid. Ein krig opna nye perspektiv. Ved å alliera seg med Frankrikes fiendar ville Karl Johan få ryggdekning for den nye planen sin: å ta Noreg frå Danmark. Karl Johan lova russarane at dei skulle få behalda Finland berre dei ville støtta erobringa av Noreg. I 1812 kom krigen, slik Karl Johan hadde føresett, og i 1813 deltok svenske troppar i koalisjonen mot Napoleon. Koalisjonen bestod av Storbritannia, Preussen, Russland og Austerrike.

I januar 1814 slo Karl Johan danske styrkar i Nord-Tyskland og tvinga danskekongen Frederik 6. til å avstå Noreg ved freden i Kiel. Nyheita om Kieltraktaten nådde Noreg og statthaldaren Christian Frederik, som var fetter og tronfølgjar til kong Frederik 6. Christian Frederik vedtok å gjera opprør. Resten av tida fram til 17. mai er stornorsk historie med Grunnlova på Eidsvoll som høgdepunkt. 17. mai 1814 var Grunnlova vedteken, og statthaldar Christian Frederik blei vald til konge i eit sjølvstendig Noreg. Jubelrop og nye store ord følgde, men realitetane var dystre. Det nye og sjølvstendige Noreg fekk inga støtte frå korkje Russland, Storbritannia, Preussen eller Austerrike.

Karl Johan var tilbake i Sverige 29. mai 1814. No skulle Noreg få angra opprøret mot Kieltraktaten og det ulovlege kongevalet – det militære oppgjeret stod for døra. Sverige ville vinna, med heile Europa bak seg. Karl Johan var ein forsiktig general. Han ville ha ein overlegen og rask siger over dei loslitne norske styrkane, og han planla å bruka alle middel han disponerte. Det var fleire måtar å erobra Noreg på:

1. ved å angripa Trondheim
2. ved å angripa Christiania frå Värmland
3. ved å angripa Christiania sørfrå, der han visste at dei norske styrkane var konsentrerte

Det siste alternativet blei valt. For å gjennomføra planen måtte først Hvaler-øyane setjast ut av militær funksjon. Hvaler-området var strategisk viktig av fleire grunnar. Ikkje minst låg det nær Strömstad og Dynekilen. Dessutan verna øyane innseglinga til Iddefjorden og den sterke Fredriksten festning. Hvaler-øyane verna også munningen av Glomma og dimed Glomma-linja, den naturlege forsvarslinja mot aust for nordmennene. I tillegg skulle Hvaler-øyane vera ein framskoten forsvarsbase for Fredrikstad festning.

Det svenske angrepet blei sett i verk om morgonen 26. juli. Dei første sjøstyrkane gjekk ut frå Strömstad med eitt klart mål – Hvaler-øyane, der dei også var venta. Den norske kommandørkapteinen Thomas Fasting hadde 33 kanonsjaluppar og sju kanonjoller til rådvelde. Desse var utplasserte i Skjærhalden og Helleskilen på Kirkøy, ved Røed og Negården på Søndre Sandøy og i Gravingsundet på Nordre Sandøy. I tillegg var det montert provisoriske landbatteri på desse tre øyane og på Arisholmen.

Det første svenske angrepet blei hindra av regn og vindstille forhold, og først dagen etter hadde svenskane nådd Sekken utanfor munningen av Dynekilen. No openberra omfanget av den svenske sjøstyrken seg under leiing av generaladmiral Johan af Puke. Synet av den overveldande svenske styrken fekk den norske Hvaler-sjefen, kommandørkaptein Fasting, til å forstå at her hadde dei alt å tapa ved å ta opp kampen. Dessutan hadde han fått ordre av kong Christian Frederiks adjutant om at roflotiljen ikkje måtte bli utsett for risiko. Fasting vedtok å trekkja seg nordover mellom Hvaler-øyane for deretter å setja kursen vestover, tvers over Christianiafjorden mot førebels tryggleik ved Vallø.

Svenskane oppdaga snart at kanonbåtane ved Hvaler hadde sloppe unna. Dette ergra kronprins Karl Johan sterkt. Ønsket hans var å setja den norske roflotiljen ut av stand til å gjera militær motstand. Men oppgivinga av Hvaler hadde ein stor fordel sett med svenske auge. No låg vegen til Fredrikstad vidopen, og det same gjaldt vegen over Svinesund og tilkomsten til Fredriksten. 28. juli hadde svenske sjøstridskrefter trengt seg fram til Fredrikstad. Det norske landforsvaret av Kråkerøy, sør for festningsbyen, blei oppgitt. Alt var klart for eit svensk angrep på byen og festninga.

Den svenske hæren, med ein hovudstyrke på to armékorps, hadde enno ikkje rørt på seg. Nordmennene var utan sikker etterretning om kvar det svenske angrepet ville koma frå. Det kunne koma mot Ørje og utvikla seg direkte mot Christiania, men det var også mogleg at det ville koma mot Kongsvinger–Elverum eller mot vestsida av Christianiafjorden. Det mest trulege var eit angrep frå sør, frå Bohuslän mot Svinesund og Fredriksten. Dei norske troppane blei difor utplasserte slik at dei kunne ha Glomma som forsvarslinje.

Det siste alternativet blei det faktiske. 30. juli 1814 rykte von Essen med armékorpset sitt over grensa lengst mot sør, mot Prestebakke. I vegen for han stod den norske kapteinen Johan Henrik Spørck med tre kompani. Spørck måtte vika for overmakta, og trekte seg tilbake frå Prestebakke til Idd og vidare til Tistedalselva ved Halden. Svenskane følgde langsamt etter.

Svenskane kunne byrja omleiringa av Fredriksten og byen Halden. Det gjekk hardt utover Halden, men festninga var uinntakeleg. Inkje svensk bombardement hjelpte, og festningskommandør Johan Andreas Cornelius Ohme ville ikkje overgi seg.

I dagane som følgde, skjedde to viktige storhendingar: 4. august kapitulerte Fredrikstad festning. Utan norsk nærforsvar på Kråkerøy, utan forskansingar og nesten utan artilleri såg ikkje kommandant Nils Christian Hals annan utveg enn å heisa kvitt flagg. Oppgivinga av Fredrikstad festning blei skarpt kritisert i samtida, og Hals blei dømt til døden, men seinare benåda.

Karl Johan sjølv rykte over Svinesund med sin del av hæren først 2. august. Med seg hadde han den 15 år gamle son sin, Oscar, som blei norsk konge i 1844. Heller ikkje Karl Johan skunda seg nordover, sikker på siger som han var. Hovudtyngda av den underlegne norske hæren var plassert på begge sider av Glomma i Østfold og Akershus, altså i nærleiken av kong Christian Frederiks kommandostab. Lenger nord, sør for Kongsvinger, stod oberst Andreas Samuel Krebs med dei tre bataljonane sine, Akershusiske skarpskyttere, Søndenfjellske skiløpere og ein bataljon av det Trondhjemske regiment, til saman 2500 mann. Oppdraget deira var å stansa eit svensk angrep over grensa ved Magnor.

Det svenske angrepet kom natt til 1. august. Det blei leidd av oberst Carl Pontus Gahn med fem bataljonar med til saman like mange menn som nordmennene på den andre sida. Dei norske forpostane blei trengde tilbake, men Gahn oppnådde ingen avgjerande siger. Nordmennene venta ved ei godt førebudd stilling ved Lier, vest for Vingersjøen. Ved 15-tida om ettermiddagen 2. august fall dei første skota. Svenskane storma mot den norske skansen, men verken infanteri eller kanoneld beit på nordmennene. Då svenskane hadde kome nær nok, fekk kaptein Lied ordre om å gå til motangrep. Med bajonettar og hurrarop fortrengde dei svenskane frå skansen og jaga dei tilbake til vernet i eit skogholt. Nye svenske angrep følgde. Svenskane gjekk fram på rekkje og skaut salver, medan nordmennene fyrte av enkeltskot mot utvalde mål.

5. august følgde nye norske sigrar. Ved Matrand og Skotterud blei oberst Gahn trengd ytterlegare tilbake mot grensa. Dei samla tapa er vanskelege å berekna. Ved Lier tapte Krebs 27 mann, som anten blei drepne eller hardt såra, medan dei svenske tapa var på 133 mann. Gleda over denne lokale norske sigeren blei rett nok kortvarig. No overtok diplomati for krigskunst.