sørsamisk

Den uralske språkfamilien har to hovudgreiner, samojedisk og finsk-ugrisk. Finsk-ugrisk har òg to greiner, finsk-permisk og ugrisk. Finsk-permisk har atter to greiner, finsk-volgaisk og permisk. Finsk-volgaisk deler vi i mari (tsjeremissisk), mordvinsk og finsk-samisk, og finsk-samisk deler vi i austersjøfinsk og samisk.

Sørsamisk er eit samisk språk. Den samiske språkgreina har ni levande språk, som blir delte inn i to hovudgrupper: Vestsamisk og austsamisk. Sørsamisk er eit vestsamisk språk, og høyrer til undergruppa sørsamiske språk saman med umesamisk.

Dei fleste samiske språka som grensar mot kvarandre, er innbyrdes forståelege. Dei utgjer eit dialektkontinuum, på same måten som til dømes det fastlandsnordiske dialektkontinuumet (nynorsk, bokmål, svensk, dansk) og det austersjøfinske dialektkontinuumet (kvensk, meänkieli, finsk, ingrisk, karelsk, vepsisk, votisk, estisk, sørestisk og livisk). Språk som står lenger frå kvarandre i kontinuumet, er ofte ikkje innbyrdes forståelege.

Tida frå 1000 før vår tidsrekning til 800 etter vår tidsrekning blir kalla den ursamiske perioden. Frå 800 til 1600 evt., den gamalsamiske perioden, blei ursamisk splitta opp i dei moderne samiske språka.

Sørsamisk språkforsking tok til i 1860-åra med ungararen Ignácz Halász, som i 1880- og 90-åra gav ut sørsamiske tekstar og ein grammatikk. Sørsamisk fekk si første rettskriving i 1957, då Knut Bergsland og Gustav Hasselbrink gav ut Sámien lukkeme-gärjá / Sydsamisk lesebok med grammatikk og ordliste. Rettskrivinga likna den nordsamiske som var i bruk frå 1948 til 1979, men viste seg lite tenleg til skulebruk, og i 1968 laga Bergsland og sørsamen Ella Holm Bull ei ny, som først blei nytta i to hefte med tittelen Lohkede Saemien 'Les samisk'. Denne rettskrivinga vart seinare anbefalt av Sámi giellaráđđi / Samisk språkråd i 1976 og vedteken av Kyrkje- og undervisningsdepartementet i 1978. Rettskrivinga blir brukt både i Noreg og i Sverige.

I 1993 kom Åarjelsaemien–daaroen baakoegærja 'Sørsamisk–norsk ordbok' av Bergsland og sørsamen Lajla Mattson Magga.

Sørsamisk har eit omfattande bøyingssystem. Substantivet blir bøygd i to tal og åtte kasus, med fleire konservative drag, til dømes skiljet mellom kasusa inessiv og elativ, som har falle i hop i nordsamisk. Nordsamisk goaðis, som tyder både 'i gammen' og 'frå gammen', tilsvarar både gåetesne 'i gammen' og gåeteste 'frå gammen' på sørsamisk.

Sørsamisk skil mellom akkusativ og genitiv i eintal, med suffiksa -m og -n, som i gåetiem og gåetien, akkusativ og genitiv av gåetie 'gamme'. Dette skiljet har òg falle bort i nordsamisk, der goaði er både akkusativ og genitiv av goahti 'gamme'.

Vi kjenner ikkje til sørsamiske lånord i norsk, men det har historisk interesse å granske nordiske lån i sørsamisk. Elva Namsen heiter Laakese på sørsamisk. Det er utan tvil eit lån frå nordisk, og svarar til urnordisk *Laguʀ og norrønt Lǫgr. Det sørsamiske ordet har ei form som viser at det må vere lånt før vikingtida, det vil seie før slutten av 700-talet. Ordet vitnar om at det må ha budd samar i Trøndelag i minst 1300–1400 år – men truleg mykje lenger.

• samisk
• nordsamisk
• lulesamisk