pitesamisk

Den uralske språkfamilien har to hovudgreiner: samojedisk og finsk-ugrisk. Finsk-ugrisk har òg to greiner: finsk-permisk og ugrisk. Finsk-permisk har atter to greiner: finsk-volgaisk og permisk. Finsk-volgaisk deler vi i mari (tsjeremissisk), mordvinsk og finsk-samisk, og finsk-samisk deler vi i austersjøfinsk og samisk.

Pitesamisk er eit samisk språk. Den samiske språkgreina har ni levande språk, som blir delte inn i to hovudgrupper: vestsamisk og austsamisk. Pitesamisk er eit vestsamisk språk og høyrer til undergruppa sentralsamiske språk saman med lulesamisk og nordsamisk.

Dei fleste samiske språka som grensar mot kvarandre, er innbyrdes forståelege. Dei utgjer eit dialektkontinuum, på same måten som til dømes det fastlandsnordiske dialektkontinuumet (nynorsk, bokmål, svensk, dansk) og det austersjøfinske dialektkontinuumet (kvensk, meänkieli, finsk, ingrisk, karelsk, vepsisk, votisk, estisk, sørestisk og livisk). Språk som står lenger frå kvarandre i kontinuumet, er ofte ikkje innbyrdes forståelege.

Den eldste teksten på eit språk som kan kallast pitesamisk, er katekisma Olai Swebelii A. Ups. Förklaring öfwer Lutheri Lilla Catechismum, steld genom spörsmåhl och swar. Then lappska ungdomen til tienst och befordran i christendomens kunskap frå 1738, omsett og utgitt av sokneprest Pehr Fjellström.

Den som først skildra det pitesamiske språket, var den ungarske språkforskaren Ignác Halász (1855–1901), som i 1880- og 1890-åra reiste til Noreg og Sverige for å granske samiske språk. Hovudverket hans er seksbandsverket Svéd-lapp nyelv (1885–1896) ‘Svensk-samisk språk’. Pitesamisk er skildra i band 5.

Nokre viktige sider ved pitesamisk grammatikk er framstilte i Lappische Verbalableitung dargestellt auf Grundlage des Pitelappischen ‘Samisk verbavleiing framstilt på grunnlag av pitesamisk’ (1943), doktoravhandlinga til den samiske språkforskaren Israel Ruong (1903–1986), som var professor i samisk språk og kultur ved Uppsala universitet. Ruong var fødd i Arjeplog og hadde pitesamisk som førstespråk.

I dag er pitesamisk språk i ein revitaliseringsprosess. Mellom anna er det utvikla ein pitesamisk nettordbok og ei grammatikkbok. I 2014 vart eit treårig dokumentasjonsprosjekt om pitesamiske stadnamn i Noreg avslutta.

I 2018 gav Samisk parlamentarisk råd (SPR) oppdraget til det fellsnordiske fag- og resurssenteret for samiske språk, Sámi Giellagáldu, å setje i gang arbeidet med normering av pitesamisk skriftspråk. I 2019 fekk pitesamisk eit normert skriftspråk. Seremonien fann stad i Árjepluovve/Arjeplog 20. august.

Eit karakteristisk drag ved pitesamisk og dei samiske språka lenger sør (umesamisk og sørsamisk), er dei omfattande vokalvekslingane som orda går igjennom når dei blir bøygde.

Både vokalane og konsonantane endrar seg mykje når eit pitesamisk ord blir bøygt. Ordet for ‘skinn’, ‘hud (på dyr)’ heiter duällje i nominativ eintal. I akkusativ eintal heiter det duoljev og i akkusativ fleirtal duljijt. Dersom vi skulle ønskje å seie ‘til skinnet’, måtte vi nytte illativ eintal – dualljáj. Det er berre konsonanten fremst i ordet som held seg uendra gjennom alle formene duällje, duoljev, duljijt, dualljáj. Dei tilsvarande formene på nordsamisk er duollji, duolji, duljiid og duolljái.

Eit anna døme er verbforma billin ‘dei var redde for’, ei bøyingsform av eit verb som i infinitiv heiter ballat ‘vere redd for’.

• samisk

• Sammallahti, Pekka (1998). «The Saami Languages». An Introduction. Karasjok: Davvi Girji OS.
• Morén-Duolljá, Bruce (2010). Bårjås 2010. «De samiske språkene: vakre, unike og uerstattelige», Drag: Báhko forlag.
• Scheller, Elisabeth (2010). Samernas språksituation i Ryssland. Multiethnica november 2010 (32), Uppsala universitet.
• Nickel, Klaus Peter & Pekka Sammallahti (2011)."Nordsamisk grammatikk". Karasjok: Davvi Girji OS.
• J. Wilbur, 2014. A grammar of Pite Saami. Studies in Diversity Linguistics 5. Berlin: Language Science Press.
• Eliel Lagercrantz: Synopsis des Lappischen. (Oslo Etnografiske Museums skrifter bind 2, hefte 4). Oslo 1941 (sidene 311–318 handlar om pitesamisk, under tittelen «12. Gebirgsdialekt in Arjeplog»)
• Riitta-Liisa Valijärvi & Joshua Wilbur: «The past, present and future of the Pite Saami language. Sociological factors and revitalization efforts», Nordic Journal of Linguistics, vol. 34, nr. 03 (sidene 295–329)