bly

Bly blir brukt til ei rekkje ulike formål, til dømes i loddetinn, behaldarar for aggressive væsker, prosjektil, blyhagl, røyr, støypegods, blyakkumulatorar og anna. På grunn av den høge tettleiken og atomnummeret til metallet blir det brukt mykje som skjermingsmateriale mot radioaktiv stråling og røntgenstråling, til dømes som blykappe ved visse røntgenundersøkingar.

Det er 14 ppm bly i jordskorpa. Trass i små mengder totalt sett, finst bly i store drivverdige førekomstar i form av lett reduserbare mineral. Det viktigaste blymineralet er galenitt.

Andre blymineraler er cerussitt, krokoitt, gulblyerts (PbMoO₄) og anglesitt.

Galenittførekomstane inneheld gjerne ei rekkje andre metall, blant dei små mengder sølv (0,01–0,3 prosent). Galenitt er derfor også ei viktig sølvkjelde.

Bly kan vere svært farleg for kroppen. Metallisk bly og blysambindingar, både uorganiske og organiske, er giftige. Nokon er også kreftframkallande. Bly er utbreidd overalt i industrisamfunn, om enn i små mengder. Grunnstoffet kan kome inn i kroppen ved innanding i form av blyhaldig støv, damp eller mat og drikke. Bruk føreset strenge hygieniske tiltak for å hindre spreiing av støv og inntak gjennom munn eller luftvegar. Barn absorberer bly langt betre enn vaksne. Bly passerer morkaka og vil lagrast òg hos fosteret.

Det kan påvisast i blodet og i beinvevet hos alle menneske. Bly bind seg til dei raude blodcellene og blir transportert vidare til andre organ i kroppen. Som oftast legg blyet seg i beinsubstansen utan skadeverknad. Kjem blyet attende til blodet, kan vi bli blyforgifta. Blyet hemmar ei rekkje enzym og gir forgiftingsskadar i ulike organ. Mest farleg er det om beinmergen og nervesystemet blir forgifta. Symptoma på ei mild blyforgifting er trøyttleik, magesmerter, hovudverk og forstopping. Er blyforgiftinga alvorleg, kan ein oppleve lamming, særleg sterke magesmerter og blodmangel.

• Les meir om blyforgiftning.

Bly er eitt av dei metalla som har vore kjende og nytta heilt frå oldtida. Det hittil eldste funnet av bly skriv seg frå cirka 6500 fvt. I Egypt var bly kjent allereie før 3400 fvt. Det er omtalt i Det gamle testamentet, og grekarane vann ut i cirka 550 fvt. store mengder bly ved Laurion på Attika, på Kypros og Ródos. Romarane utnytta førekomstar i Italia, Spania, Frankrike, England og Tyskland og brukte bly mellom anna i dei utstrekte vassleidningsanlegga sine.

I perioden 700–1200 evt. fekk blyproduksjonen eit stort oppsving ved at ei rekkje bly-sølvgruver vart teken i bruk ulike stader i Tyskland. I mellomalderen tilsette ein bly i vinen for å gjere han søt. Det førte til magesmerter, som er eit typisk teikn på blyforgifting.

Framstillinga av bly frå galenitt er i prinsippet enkel, men blir komplisert av at galenitt òg inneheld andre metall. Ein del av desse blir fjerna ved selektive flotasjonsprosesser av den finknuste malmen. Deretter blir den opprikte malmen opparbeidd, først ved røsting av sulfida til oksid og deretter ved reduksjon av oksida til metall med koks i sjaktomnar, elektriske eller roterande omnar.

Den kjemiske reaksjonen for røsting kan sterkt forenkla og summarisk bli gjengitt med fylgjande reaksjonslikning:

\[\ce{2PbS(s) + 3O2 (g) -> 2PbO(s) + 2SO2(g)}\]

Her er \(\ce{PbS}\) blysulfid i fast form (s for solid), \(\ce{O2}\) er oksygengass, \(\ce{PbO}\) er blyoksid og \(\ce{SO2}\) er svoveldioksid i gassform.

For reduksjonen er reaksjonslikninga:

\[\ce{2PbO(s) + C(s) -> 2Pb(s) + CO2}\]

Her er \(\ce{PbO}\) blyoksid, \(\ce{C}\) er karbon, \(\ce{Pb}\) er reint bly og \(\ce{CO2}\) er karbondioksid.

Det såkalla «verkblyet» eller «harde blyet» som ein får på denne måten, er forureina med små mengder kopar, sølv, gull, vismut, arsen, antimon og tinn. Forureiningane blir fjerna gjennom fire raffineringstrinn. Sølv blir trekt ut ved at blysmelten blir behandla med smelta sink. Dei to smeltene er ikkje blandbare, og sølvet blir opprikt selektivt i sinksmelten.

Bly blir framstilt teknisk med renhetsgrader frå 99,85 til 99,94 prosent. Elektrolytisk raffinering gir 99,995 prosent bly. Ved sonesmelting kan ein framstille 99,9999 prosent bly.

Metallproduksjonen av bly er betydeleg. Berre av jern, aluminium, kobbar og sink blir det produsert meir. Verdsproduksjonen av bly var 4,997 millionar tonn i 2012. Meir enn halvparten av dette vart produsert i Kina. Omtrent like mykje vart produsert av omsmelta skrapmetall.

Bly er det siste stabile grunnstoffet i gruppe 14 i periodesystemet.

Bly korroderer lite i heilt tørr luft og i fullstendig luftfritt vatn. I fuktig luft blir metallet overtrekt med ein matt, grå oksidfilm som vernar godt mot vidare oksidasjon. I vatn med oppløyst luft (oksygen) blir bly langsamt korrodert. Blyrør eignar seg derfor ikkje som leidningar for drikkevatn. Korrosjonen er langsamare i hardt vatn der det blir danna eit belegg på overflata av basisk blykarbonat og blysulfat.

Bly korroderer svært langsamt i syrer som dannar tungt lauslege blysalter, som til dømes saltsyre og svovelsyre, ved at salta dannar vernande belegg på metalloverflata. Derfor kan blykar brukast for oppbevaring av svovelsyre. Bly løyser seg likevel i salpetersyre og i nærvær av oksygen i eddiksyre og andre organiske syrer. Bly blir òg angripe av sterke basar. Ved oppvarming blir bly fullstendig oksidert av oksygenet i lufta.

• metall
• tungmetall
• blyforgifting