Jørgen Løvland

Jørgen Løvland kom frå jamt velståande bondefolk i Setesdal. Både onkelen hans og onkelen til mora hadde vore stortingsrepresentantar, og Løvland sjølv var tremenning til og jamaldring med ein annan sørlending som skulle bli ein stor politikar, Gunnar Knudsen. Det vart diskutert mykje politikk i familien, og det var Ole Gabriel Ueland og seinare Søren Jaabæk som var heltane der i garden.

Heilt frå barndomen hadde Løvland ein brennande lesehug. Presten i heimbygda la merkje til guten og tenkte å få han til den lærde skulen i Kristiansand, men det vart for dyrt. 16 år gamal reiste han i staden til seminaret – lærarskulen – på Holt. Det tok han på berre eitt år, og gjekk ut med utmerking i 1865.

I nærmare 20 år arbeidde han i skulen, først som lærar i folkeskulen i Kristiansand frå 1866 til 1878, deretter som rektor ved den nye amtsskulen i Nedenes, ei stilling han hadde til 1884. Han var redaktør av Christianssands Stiftsavis frå 1884 til 1892. I 1908 vart han tollskrivar i Oslo, og frå 1910 tollkasserar. I alle desse åra som lærar nytta Løvland all si fritid til å lære meir. Han studerte språk på eiga hand og han grov seg ned i norsk historie.

Løvland vart ikkje berre den første utanriksministeren i Noreg. Han vart også den første statsministeren utan akademisk utdanning. Bortsett frå eittårig lærarutdanning var han sjølvlært, og han studerte heile livet. Han kunne både meir historie og meir språk enn dei fleste i samtida si.

Løvland var stortingsrepresentant for Venstre i periodane 1886–1888, 1892–1897 og 1913–1915. Han var odelstingspresident i perioden 1892–1897, og stortingspresident i i perioden 1913–1915. Han var medlem av Johannes Steens anna regjering frå 1898. I 1898–1899 var han sjef for Arbeidsdepartementet, i 1899–1900 medlemmer av statsrådsavdelinga i Stockholm, deretter var han igjen arbeidsminister til 1903.

Sjølv om han hadde 20 års virke i norsk toppolitikk bak seg før 1905, var det likevel det året som kom til å gi Jørgen Løvland ein viktig plass i norsk historie. Løvland var ein av dei første Christian Michelsen vende seg til då han fekk i oppdrag å skipe regjering i mars 1905. Løvland aksepterte den vanskelege posten som statsminister i Stockholm. Det var nettopp hans kjennskap til Sverige og til kongen som vart utslagsgivande, og det var Løvland som på vegner av regjeringa førte tingingar med kongen og kronprinsen. Som statsminister i Stockholm den vanskelege oppgåva med å leggje fram det norske vedtaket til konsulatlov.

Det fall i Løvlands lodd å prøve å få kongehuset til å forstå at sanksjonsnekting i konsulatsaka ville føre til at regjeringa gjekk av og at det ikkje ville vere mogleg å finne noka erstatning for ho. Etter at kongen likevel valde å nekte sanksjon, og Stortinget 7. juni fastslo at han dermed hadde slutta å fungere som norsk konge, deltok Løvland i Karlstad-forhandlingane.

Den 7. juni 1905, som ein del av lausrivingspakka, vart Utanriksavdelinga i Handelsdepartementet skilt ut, og det var denne som vart grunnvollen i det nye Utanriksdepartementet. Løvland vart Noregs første utanriksminister, formelt først frå 27. november, men i praksis allereie frå 15. juni.

Løvland organiserte eit sjølvstendig norsk utanriksdepartement. I dette arbeidet fekk han hjelp av blant andre diplomatane Helmer Bryn, Thor von Ditten og Fritz Wedel Jarlsberg. Dei skapte eit departement beståande av ei avdeling for diplomatiske saker og ein for handelssaker, ei inndeling som blei kritisert som lite passande for eit land med store handelspolitiske og påstått ubetydelege «politiske» interesser.

Bjørnstjerne Bjørnson tala sterkt mot at Noreg skulle ha eiga utanriksteneste. Han meinte at den beste utanrikspolitikken er «ingen udenrikspolitik at have». Det hadde då også vore Noregs offisielle line sidan midten av 1890-åra, men i 1905 utforma Løvland det som skulle bli grunnlaget for norsk utanrikspolitikk i lang tid framover, den såkalla Løvland-doktrinen. Han sa seg samd i at berre ein norsk nøytralitetspolitikk kunne halde landet «udenfor deltaking» i framtidige konfliktar mellom «dei europæiske krigarstatar». Men målet om nøytralitet kravde etter hans oppfatning ein aktiv utanrikspolitikk.

Då Michelsen trekte seg som statsminister 28. oktober 1907 som følgje av helseproblem, insisterte Michelsen på at Løvland måtte ta over som regjeringssjef. I utgangspunktet ville ikkje Løvland det, men bøygde seg til slutt, av lojalitet til Michelsen. Å ta over etter den folkekjære Michelsen var inga lett oppgåve. Det hadde etter valet i 1906, som var eit vonbrot for Samlingspartiet, vorte klart at regjeringa Michelsen sat på nåde. Det kom også regjeringa Løvland til å gjere, og Jørgen Løvland sa til statsrådane då han spurte dei om å bli med i regjeringa hans, at det truleg ikkje kom til å bli eit langvarig oppdrag.

Løvlands første og einaste regjering vart då heller inga langvarig regjering, og ei sterk regjering vart ho heller ikkje. Han gjekk inn for ein brei samlingspolitikk, men fekk sterke krefter i Venstre mot seg. Når Michelsen var borte, ramla samlingspolitikken saman, og Løvland prøvde å få regjeringa si godkjend som ei Venstreregjering. Det gjekk ikkje. Den nye Venstre-leiaren, Gunnar Knudsen, reiste eit piggtrådgjerde mellom partiet og Løvland-regjeringa. Det skjedde då Knudsen og Johan Castberg på nyåret i 1908 gjekk saman om å løyse opp Stortingets Venstreforening og i staden skipa Det konsoliderte Venstre. I det Venstre var det ikkje plass for dei som sat i regjeringa. I trontaledebatten i mars 1908 vart det klart at både Venstre og sosialistane kvar for seg ville røyste mot regjeringa, og dermed utgjere eit negativt fleirtal. Det var lettare å felle Løvland enn det ville ha vore å ha felt Michelsen. 19. mars gjekk Løvland av, og ba kongen vende seg til Gunnar Knudsen. Løvland og Knudsen var på det tidspunktet 60 år gamle, dei var tremenningar, men ikkje spesielt gode vennar, og Knudsen hadde stilt spørsmål ved om Løvland i det heile tatt burde ha blitt statsminister. Gunnar Knudsens første regjering overtok i 1908.

Løvland hadde allereie i 1880-åra gått inn for likestilling mellom dei to målformene riksmål og landsmål, og han stod bak det første stortingsvedtaket som blei formulert på landsmål (1886). Han var pådrivar for rettskrivingsreforma i 1907 og innføringa av sidemålsstil til examen artium same år. Begge desse vedtaka var ledd i det kulturelle lausrivingsarbeidet frå Danmark som skulle fullføre den politiske sjølvstendiggjeringa frå Sverige, eit arbeid som blei hovudsaka for Løvland i siste del av hans lange politiske liv.

Som formann i Noregs Mållag frå 1909 stod Løvland som den fremste talsmannen til målsaka. Då han på nytt vart innvald i Stortinget i 1913, gjekk den gamle mannen over til å nytte nynorsk både i tale og skrift. Han var så oppteken av at også språket måtte få sitt «7. juni-vedtak». Med andre ord at det norske språket måtte lausrivast frå dansk. «Fornorskingskravet» hans gjekk visstnok så langt i Michelsen-regjeringa at han reiste framlegg om at ein burde skifte namn på Karl Johans gate.

Han vart raskt tilgitt i Venstre, og då Gunnar Knudsen i 1913 skipa den andre regjeringa si, ønskte han primært å få Løvland som utanriksminister. Dette vart det ikkje noko av. Løvland sjølv ønskte å bli stortingspresident, ikkje minst med tanke på å kunne representere og tale ved den store markeringa av grunnlovsjubileet i 1914. Han vart då også den første stortingspresidenten som nytta nynorsk.

I perioden 1915–1920 var Løvland kyrkje- og undervisningsminister i Gunnar Knudsens anna regjering. Igjen var det språksaka som lokka, og det vart sagt om han at han gjorde departementet om til eit kulturdepartement.

Heilt frå stiftinga i 1897 og til sin død var Løvland medlem av Nobelkomiteen, frå 1901 som formann. Han var med og delte ut fredsprisen i over 20 år. Samtidig var han ein sterk forsvarsvenn og medlem av Noregs forsvarsforeining frå stiftinga i 1886. Også freds- og forsvarsengasjementet var ledd i det som var Løvlands eiga oppsummering av sitt livslange politiske virke: «uppattreisinga av det heilt norske» og forsvaret av Noreg mot alle utanlandske truslar.

Jørgen Løvland blei utnemnd til riddar av 1. klasse av St. Olavs Orden i 1898, han fekk kommandørkorset av 1. klasse i 1900 og storkors i 1907. Han hadde òg storkors av Dannebrogordenen og den franske Æreslegionen, og var innehavar av ei rekkje andre utanlandske ordenar. Løvland døydde i 1922 og er gravlagd i Æreslunden på Vår Frelsers gravlund i Oslo.

• Menn og minner fra 1905, 1929

• Måleri (halvfigur) av Halfdan Strøm, 1907; Stortinget, Oslo
• Måleri (brystbilde) av Henrik Lund, 1922; Utenriksdepartementet
• Byste (bronse) av Ingemund Berulvson, 1955; Wergelandsparken, Kristiansand
• Statue (bronse, helfigur) av Ingemund Berulvson, 1976; Evje sentrum

• målreising
• Noregs Mållag
• norsk historie 1815 til 1905
• norsk historie 1905 til 1939
• rettskrivingsreforma av 1917
• statsministrar i Noreg
• statsrådar i Norge
• unionsoppløysinga i 1905

• Berg, Roald: Norge på egen hånd 1905–1920, bind 2 i Norsk utenrikspolitikks historie, 1995
• Berg, Roald: biografi i Norsk biografisk leksikon, andre utgave (NBL2), bind 6, 2003
• Bergsgård, Arne: biografi i Norsk biografisk leksikon, første utgave (NBL1), bind 8, 1938
• Dybing, Anders: Jørgen Løvland og unionsoppløsningen i 1905, Valle 2000
• Fuglum, Per: Én skute – én skipper. Gunnar Knudsen som statsminister 1908–10 og 1913–20, Trondheim 1989
• Hem, Per Eivind: Jørgen Løvland : vår første utanriksminister, 2005
• Lindstøl, Ole Torjesen: Stortinget og statsraadet 1814–1914, bind 1, 1914
• Mjeldheim, Leiv: Folkerørsla som vart parti. Venstre frå 1880-åra til 1905, Bergen 1984
• Mollestad, J. C.: Jørgen Løvland – brobyggeren. Ungdom og første stortingsperiode (1886–1888), hovudoppgåve UiO, 1967
• Salmon, Patrick: Foreign Policy and National Identity: The Norwegian Integrity Treaty 1907–24, Forsvarsstudier nr. 1/1993