samnorsk

I rettskrivingsreformene både i 1917 og 1938 var språkleg samling «på norsk folkemåls grunn» ei langsiktig målsetjing.

Rettskrivinga i 1917 innførte valfrie former, og formene var ofte tilnærmingsformer. I bokmål tok ein såleis inn valfrie former som «bru», «bu», «tru», og valfrie bøyingsformer som «sola», «boka» og «gata». I nynorsk vart former som «sola» og «boka» innførte som valfrie ved sida av dei tradisjonelle formene «soli» og «boki».

I rettskrivingsreforma i 1938 heldt tilnærminga fram også for hovudformene. I bokmål fekk mange hokjønnsord obligatorisk -a i bunden form, som «sola», «boka» og «gata». I nynorsk vart former som «sola» og «boka» hovudformer, medan «soli» og «boki» vart sideformer.

Etter andre verdskrigen voks det fram sterk kritikk av 1938-reforma og tilnærmingslinja i det heile.

For målrørsla førte 1938-reforma til ei kløyving i to hovudleirar. Men kritikken vart særleg sterk frå den tradisjonelle bokmålssida.

Skulestyret i Oslo hadde i 1939 gjort vedtak om å leggje dei radikale formene til grunn i Oslo-skulen. Vedtaket vart retningsgivande for andre skulestyre, skulebokforlaga følgde opp, og frå 1949 og framover kom reaksjonane for alvor.

Foreldreaksjonen mot samnorsk samla inn over 400 000 underskrifter i 1953, foreldre byrja streke over dei radikale formene i skulebøkene, det vart varsla rettssak mot departementet, og etter mykje strid gjekk departementet i april 1954 med på at det skulle givast ut skulebøker med tradisjonelle bokmålsformer.

Den neste rettskrivingsreforma, læreboknormalen frå 1959, tok inn ein del tradisjonelle verbformer i bokmål (bøyingsformer som «danste» og «grøste», vart skifta ut med «danset» og «grøsset», sidestilte med «dansa» og «grøssa»). I nynorsk vart derimot mange tilnærmingsformer som før hadde vore sideformer, gjorde til jamstilte hovudformer (som «høre», «skole», «søndag», ved sida av «høyre», «skule», «sundag»).

I 1964 vart Vogt-komiteen nedsett for å drøfte den norske språksituasjonen. Då tilrådinga vart lagd fram i 1966, peika komiteen i samandraget på at tradisjonelle riksmålsformer som var levande i litteraturen, ikkje var tillatne i lærebøker og heller ikkje i elevarbeid. Komiteen gjekk ut frå at «det foreslåtte språkvernråd» ville ta denne saka opp.

Då språkvernrådet, Norsk språkråd, vart skipa i 1972, vart den første store oppgåva å utarbeide framlegg til revidert rettskriving i bokmål. Forslaget som vart lagt fram i 1979, opna for mange tradisjonelle former i bokmål og vart vedteke av Stortinget i 1981.

Medan Norsk språknemnd, som var rådgjevande organ for styresmaktene 1952–1971, hadde til oppgåve å «fremja tilnærming mellom dei to skriftmåla på norsk folkemåls grunn», var denne formuleringa fjerna frå mandatet til Norsk språkråd.

Men i lov om Norsk språkråd av 18. juni 1971 var det i paragraf 1 fastsett at rådet mellom anna skulle «fremme samarbeid i dyrkingen og normeringen av våre to målformer og støtte opp om utviklingstendenser som på lengre sikt fører målformene nærmere sammen».

Paragrafen vart kalla «tilnærmingsparagrafen», men var stort sett ein sovande paragraf som fekk lite å seie. I 2002 vart paragrafen oppheva av Stortinget. Dermed gjekk styresmaktene bort frå det langsiktige målet om å skape eit felles norsk skriftspråk.

Ved den neste bokmålsreforma, i 2005, vart ein del tilnærmingsformer fjerna og nokre tradisjonelle riksmålsformer tekne inn i rettskrivinga. Ved nynorskreforma i 2012 vart det fjerna ein del austnorske former fordi dei òg kunne reknast som tilnærmingsformer.

Medan vinden tok til å snu mot sluttten av 1950-åra, vart Landslaget for språklig samling (LSS) skipa i 1959. Føremålet var å arbeide for språkleg samling ved å gi det folkelege talemålet i landet sosial og kulturell oppreising, og å arbeide for eitt samlande norsk skriftspråk bygd på folkemåla i bygd og by. I 1966 utarbeidde LSS Framlegg til samlenormal.

• norsk språkhistorie
• nynorsk
• bokmål
• målrørsla

• Språkrådet: Samnorsk - språket som aldri vart

• Olaf Almenningen mfl. (red.): Målreising i 75 år. Noregs Mållag 1906–1981. Oslo 1981
• Framlegg til samlenormal. Landslaget for språklig samling, Oslo 1966
• Kristian Ihle Hanto: Ideologiar i norsk målreising. Oslo 1986
• Ernst Håkon Jahr: Innhogg i nyare norsk språkhistorie. Oslo 1992
• Carl Keilhau: 10 argumenter for riksmål mot samnorsk. Riksmålsforbundet, Oslo 1955
• Hartvig Kiran: Aksjon mot reaksjonen. Opplysningsnemnda for norsk mål, Oslo 1957
• Lars Roar Langslet: I kamp for norsk kultur. Riksmålsbevegelsens historie gjennom 100 år. Oslo 1999
• Arne Torp og Lars S. Vikør: Hovuddrag i norsk språkhistorie. 3. utgåve. Oslo 2003
• Lars S. Vikør og Geirr Wiggen (red.): Språklig samling på folkemåls grunn. Oslo 1979
• Lars Sigurdsson Vikør: Vegen fram til ett språk. Oslo 1968
• Finn-Erik Vinje: Et språk i utvikling. Oslo 1978