rettskrivingsreform

Dei to norske skriftmåla har gjennomgått ei rekke rettskrivingsreformer. I så måte er Noreg eit atypisk land: Reformene her har ikkje vore rekna som eingongstiltak, slik det er vanleg i andre land, men som ulike stadium i ein langvarig prosess med eit overordna språkpolitisk siktemål.

Utgangspunktet var at mot slutten av 1800-talet hadde vi to skriftmål i Noreg, som begge hadde ein posisjon som offisielt norsk skriftspråk etter jamstillingsvedtaket i Stortinget i 1885. Det eine hadde røter i dansk og var i praksis identisk med det danske skriftspråket, det vart kalla mellom anna «det almindelige Bogsprog» i 1885, seinare òg «dansk-norsk» og «riksmål». Det andre var Ivar Aasens nyskapte skriftspråk basert på norske dialektar i jamføring med gammalnorsk, og var kjent under namnet «Landsmaalet».

Behovet for ei statleg regulering av rettskrivingane til desse skriftspråka var først og fremst diktert av at begge skriftspråka skulle lærast inn og praktiserast i den offentlege folkeskulen, som var i ei rivande utvikling nettopp i denne tida, og der det frå 1892 var tillate gjennom lov for lokale skulestyre å velje eitt av dei av dei to skriftspråka som hovudmål i dei lokale skulane. Det gjorde det nødvendig å fastsette kva slags skrivereglar elevane skulle lære, både aktivt gjennom skriving og passivt i dei lærebøkene dei las. I samfunnet elles var det stor fridom i val av skrivemåtar, og det førte til mykje variasjon, men også der ville det påverke språkbruken kva som vart gjeldande i skulen. Elevane ville etter få år delta som aktive vaksne språkbrukarar, både i skrift og tale, i samfunnet.

Dei fleste germanske språka har stabile rettskrivingar med fleire hundre års tradisjon, og reformer har dermed vore sjeldsynte, men ikkje heilt fråverande.

Dagens svenske rettskriving baserer seg på Carl Gustaf af Leopolds Afhandling om svenska stafsättet (1801). Mot slutten av 1800-talet var det ein diskusjon om å nærme skriftspråket til talemålet, men resultatet vart ei nokså avgrensa reform i 1906, der f og fv med uttalen v skulle skrivast som v, og stum h i hv og stum d i dt skulle fjernast, slik at haf og hafva skulle skrivast hav og hava, hvad og hvitt skulle skrivast vad og vitt og rödt skulle stavast rött.

Ei tilsvarande avgrensa reform i dansk vart gjennomført i 1948, der aa vart erstatta med å, store bokstavar i substantiv etter tysk mønster vart fjerna, og verbformene kunde, skulde og vilde vart endra til kunne, skulle og ville. Det fremste motivet her var ønsket å fremme ei tilnærming til norsk og svensk som eit ledd i eit nordisk samarbeid. Dette hadde også vore diskutert og arbeidd for i fleire generasjonar, mellom anna på eit nordisk språkmøte i 1869, men det viste seg å vere vanskeleg å komme særleg langt i denne retninga.

Dominerande multinasjonale språk som engelsk, fransk og spansk har ikkje hatt større rettskrivingsreformer på fleire hundre år, og det har samanheng med at dei involverer mange statar samtidig som dei oppfattar seg som språklege og kulturelle einskapar. Det er da knapt mogleg å bli einig om reformer som skal omfatte alle, samtidig som det blir oppfatta som uheldig å skape ulike nasjonale rettskrivingar i dei enkelte landa og dermed komplisere kontakten mellom dei. Likevel har engelsk i USA visse særeigne ortografiske trekk som andre lands engelsk ikkje har, som -or for -our, -er for -re og liknande (honor og labor for britisk engelsk honour og labor, center og theater for britisk engelsk centre og theatre med meir) – og enklare skrivemåtar enn dei britiske i ein del tilfelle (catalog og program i staden for britisk engelsk catalogue og programme). Dette er eit resultat av ein viss amerikansk språknasjonalisme på tidleg 1800-tal, målbore av den sentrale leksikografen og språknormeraren Noah Webster. Somme av reformene til Webster stod seg, men dei vart ikkje vidareført.

Eit sjeldsynt døme på ei tverrnasjonal rettskrivingsreform har vi frå Malaysia og Indonesia i 1972. Desse to landa har eit felles nasjonalspråk, men som koloniar under Storbritannia resp. Nederland fekk dei cirka 1900 rettskrivingar basert på systema i kolonispråka. Indonesia endra under frigjeringsstriden mot Nederland rettskrivinga bort frå det nederlandske mønsteret på eitt punkt (oe -> u, såleis endra president Soekarno namnet sitt til Sukarno). Men i 1972 vart begge landa etter årelange forhandlingar samde om ei større reform for å skape ein einskap mellom dei to språkvarietetane. Reforma fekk namnet Ejaan Yang Disempurnakan ‘Den perfeksjonerte rettskrivinga’.

• rettskriving
• skriftspråk
• språknormering
• norvagisering