Geirr Tveitt

I gymnastida på Voss dreiv han eit intenst kompositorisk sjølvstudium, som i 1928 opna veg til det tradisjonsbundne konservatoriet i Leipzig. Her viste han tidleg talentet sitt, påverka av norrøne og norsknasjonale idear, av hardingfela og norske stev, men også av annan nasjonal musikk. Dette gjaldt mellom anna uttrykk ein kjenner igjen hos dei store russarane Aleksandr Borodin, Modest Musorgskij og Sergej Rachmaninov, og i tillegg fransk impresjonisme (Maurice Ravel og Claude Debussy).

Tveitt tok òg utdanning i Wien og Paris, med mellom anna Arthur Honegger, Heitor Villa-Lobos og Egon Wellesz som lærarar. Etter nokre års verksemd som pedagog og musikkmeldar i Oslo slo han seg 1941 ned på slektsgarden i Hardanger og opptredde sidan som pianist og dirigent med eigne verk i Noreg, i dei fleste europeiske land og i USA.

Komponistdebuten i april 1931 med Klaverkonsert i F hausta lovord i tysk presse, og verket vart mykje omtykt også i Bergen og Oslo. Tveitt fullførte studietida med opphald i Paris og i Wien. Heime att i Hardanger skreiv han det koreografiske dramaet Baldurs draumar, bygd på Edda-dikting. Den norrøne idéverda, eit mytisk landskap av segn og soge, løyste ut eit stort tenkt verk i moderne tonespråk med primitiv tematikk, påverka av mellom anna Igor Stravinskijs Vårofferet. Ei klaverutgåve vart framført i Leipzig, Berlin, Oslo og Bergen. Orkesterversjonen i Oslo i 1938 vart eit avgjerande gjennombrot for Tveitt. Musikken stod på programmet også i København og Paris.

Frå 1935 søkte han fotfeste som musikkteoretikar, kritikar, pianist og dirigent i Oslo. I avhandlinga si «Tonalitätstheorie des parallelen Leittonsystems» (1937) prøvde han å påvise at dei modale skalaene eigentleg er norrøne av opphav.

Midt i 1930-åra og under andre verdskrigen samla Tveitt folketonar frå munnlege kjelder i Hardanger-bygdene. Frå eit tilfang på over tusen tonar valde han ut og arrangerte femti av dei for klaver. I samlinga Hundrad hardingtonar for orkester finst fem suitar med i alt 60 nummer, ein del av dei var komponisten sine eigne «folketonar». Friskt melodistoff, framifrå instrumental karakterisering og rik stemningsfylde plasserer Tveitts hardingtonar mellom dei fremste blant norske musikkverk. Eit særleg folkekjært tonestykke er Velkomne med æra, opphavleg ei seremonivise som levde mellom naboane på Tveit-garden.

Som utøvar utvikla Tveitt seg til ein virtuos i tradisjonen etter komponist-pianistar som Rachmaninov og Sergej Prokofjev. Han feira ein avgjerande triumf med eigne verk i Paris i 1947 og gjorde deretter årlege konsertferder i latinske og nordafrikanske land fram til 1954, då han urframførte Klaverkonsert nr. 5 i Champs-Élysée-teatret. Erfaringar med praktisk-pianistiske problem stimulerte fantasien og utvida grensene for kva slags klangfargar ein kan få ut av eit klaver, slik den visjonære sonate nr. 29, Sonata etere, er eit godt døme på. I tillegg til seks solokonsertar for klaver skreiv Tveitt konsertar for hardingfele (Tri fjordar er nr. 2), harpekonsert og symfoni. Operaen Jeppe, fritt etter Ludvig Holberg,urframført av Festspillene i Bergen, vart også spela på Den Norske Opera i fleire oppsetjingar.

Stortinget gav Tveitt Statens kunstnarløn i 1958, tjue år etter at ei rad samfunnstoppar søkte om slik gasje for den då unge komponisten. I mellomtida hadde han i åra 1940–1942 teke på seg ombodet som statens musikkonsulent. Han hevda at han gjekk til dette ulønte vervet for å berge mest mogleg av norsk nasjonalt musikkliv mot tysk påverknad.

I ettertid førte saka til store vanskar for han. Ei granskingsnemnd etter krigen frikjende Tveitt for dei alvorlege ankemåla som Norsk Komponistforening reiste i mai 1945. Han hadde ikkje vore medlem av NS og hadde ikkje vist unasjonal framferd i stillinga som statens musikkonsulent. Tvert imot vart det hevda at han hadde motarbeidd så langt råd var, styresmaktene sine nazifiseringsforsøk. Etter eit års eksklusjon vart han på nytt medlem av komponistforeininga og TONO. Trass i denne avgjerda har eksklusjonssaka og tilknytinga Tveitt hadde til det nasjonalsosialistiske Ragnarok-miljøet i mellomkrigstida, stadig lagt ein skugge over ettermælet.

Fram til 1960-åra arbeidde Tveitt som fri kunstnar. Aukande økonomiske problem tvinga han til å ta fast stilling, og som konsulent i NRK laga han ein serie diktarportrett med nyskapt musikk. Mellom eit par hundre songar til tekst av norske lyrikarar finst slike perler som Fløytelåt (Jakob Sande), Vi skal ikkje sova bort sumarnatta (Aslaug Låstad Lygre) og So rodde dei fjordan (Aslaug Vaa). Med desse og burlesk-humoristiske viser som Hestehandlarar og Drama gav Tveitt viktige tilskot til den norske songskatten.

• Seks klaverkonsertar (1930–1967)
• Konsert for strykekvartett og orkester (1933)
• Variasjonar for to klaverer og orkester (1937)
• Åtte dansar (1939)
• Fiolinkonsert (ufullstendig, 1939)
• Hundrad folketoner frå Hardanger samt eitt enkeltstykke (Frå Fykse) (1954)
• Husguden, for kammerorkester (1956)
• To hardingfelekonserter (1956 og 1963)
• Symfoni nr. 1 (1958)
• Nøkken (1960)
• Hymne til fridomen (1963)
• Harpekonsert nr. 2 (1978)

• Jonsokspel (1936)
• Balletter
• Baldurs draumar (også orkesterversjon) (1935)
• Birgingu (1939)
• Husguden (1956)
• Operaer
• Dragaredokko (1940)
• Jeppe (1966)

• Fem strykekvartettar
• Tre strykesekstettar (1934)
• Fylgja fyr fire felur (1935)
• Per arpa, suite for harpe

• 36 sonatar
• Tolv to-stemmige invensjoner (1930)
• Femti folketonar frå Hardanger (1951)

• Håkonarmål (1961)
• Hávamál (1975)
• Romanser, sanger og viser