Aslak Harniktsson Bolt

Som erkebiskop gjorde Aslak Bolt ein stor innsats for å skaffe seg oversikt over eigedommane til erkebispesetet og økonomiske rettar av ulike slag. Økonomisk leid kyrkjeorganisasjonen framleis av dei store inntektstapa etter svartedauden, med innskrenka tiender og dårlegare leigeinntekter på jord. Då domkyrkja i Nidaros brann i 1432, vart det endå viktigare å få oversikt over det økonomiske grunnlaget til kyrkja.

I åra 1432–1433 vart den såkalla Aslak Bolts jordebok ført i pennen. Denne jordeboka er ein av dei aller viktigaste kjeldene til norsk historie frå mellomalderen. Erkebispesetet eigde heilt eller delvis tusenvis av gardar i Trøndelag og andre delar av landet. Gjennom innførslane sine om øydegardar og reduserte leigeinntekter (landskyld) gir jordeboka ei eineståande innsikt i dei langvarige befolkningsmessige og økonomiske konsekvensar av svartedauden i 1349. Tilførsler i jordeboka viser òg at erkesetet erverva mange nye eigedommar i Aslak Bolts embetstid.

I dei gamle lovane fann Aslak nokon gløymde føresegner om at det ved mikkelsmesse og olsok skulle givast almisser til dei fattige. Desse ytingane klarte Aslak å gjenopplive ved forhandlingar med bøndene. Kornet skulle likevel ikkje som i tidlegare tider gå til dei fattige, inntektene vart lagt til 14 alter i domkyrkja. Kannikane som gjorde teneste ved desse altera, skulle kvar dag syngje ei messe for alle levande menneske, for fred og gode åringar og lese ei messe for alle kristne sjeler. Aslak prøvde òg å blåse liv i den godviljen eller gåve som tidlegare erkebispar hadde fått som ei frivillig yting. For Aslak Bolt var det tydelegvis maktpåliggjande å inngå skriftlege avtalar med allmugen om dei ulike ytingane. I Trøndelag og Nord-Noreg varetok eit nett av setesveinar erkesetets økonomiske interesser på det lokale planet.

På Aslak Bolts tid var det sterke indre spenningar i den katolske kyrkja. Konsilet i Basel tredde saman i 1431 med ei klar målsetjing om å avgrense makta til paven. Det var i første rekkje biskopane som ville vinne tilbake noko av si eiga makt på kostnad av pavemakta, for slik å styrkje dei nasjonale kyrkjene. Eit viktig prinsipp i denne samanhengen var at biskopane skulle veljast av domkapittelet. Viss erkebiskopen fann at valet hadde funne stad i samsvar med kanonisk rett, var det etter synet til konsilrørsla ikkje nødvendig å søkje paveleg konfirmasjon; erkebiskopen skulle utan vidare kunne innvie han valde kandidat. I dette kunne det liggje store innsparingar for dei lokale bispedømma, då pavane gjerne forlangde store summar for å gi godkjenninga si. Aslak Bolt slutta seg til kampen til konsilrørsla for å oppnå større sjølvstende for kyrkjeprovinsane og metropolitten (erkebiskopen). Som ein konsekvens av dette følgde han Baselkonsilets bispevalgekret ved valet av ny biskop i Bergen i 1434.

I lys av den alleuropeiske konsilrørsla må vi òg sjå forsøka til Aslak Bolt på å blåse nytt liv i ordninga med å halde provinsialkonsiler (kyrkjemøte). Det første provinsialkonsil vart kalla saman i Bergen i 1435, men oppmøtet vart svært dårleg. Til det neste møtet i Oslo året etter hadde Aslak innskjerpa møteplikta, denne gongen møtte alle biskopar med unntak av Oslo-biskopen, som oppheldt seg i Danmark. Dei 21 statuttane som vart vedtekne på dette konsilet, ber tydeleg preg av Aslak Bolts behov for å sikre interessene til kyrkja, både andeleg og økonomisk. Statuttane viser at det var gjord eit grundig forarbeid med å kartleggje stillinga til kyrkja, og at rettar og krav vart søkt forankra i eldre avtalar med bønder og kongemakt.

Møtet i Bergen valde òg ein ny bergensk biskop. Valet utfordra paveleg overmakt, men òg kongemakta, som gjennom lang tid hadde kunna spele inn lojale menn som bispar. Kyrkjepolitikken til Bolt styrkte på den måten råderetten til den norske kyrkja, og linja vart programfesta på eit nytt møte i 1436, dei siste vedtektene for den norske mellomalderkyrkja. Kyrkja vart òg styrkt ved skjerpa domsrett og strengare straffer for prestar som braut kyrkjeretten.

Aslak Bolt har tydelegvis vore bekymra for rekrutteringa av innanlandske menn til geistlege stillingar. Éin av statuttane seier derfor at erkebiskopen og biskopane etter evne skulle halde minst éin innfødd geistleg ved eit universitet. Som økonomisk basis for dette tiltaket skulle dei kunne disponere ein del av tienden som tradisjonelt var øyremerkte dei fattige.

Som erkebiskop sat Bolt i riksrådet, det norske statsorganet, då Noreg var i union med Sverige og Danmark (Kalmarunionen). Unionskongen Erik av Pommern hadde vorte ueinig med riksråda i dei tre rika, både fordi han hadde sett riksfinansane over styr, og fordi han hadde gitt sentrale embetsstillingar til utlendingar. Ved å samarbeide med pavemakta hadde kongen innsett dei fortrudde mennene sine på bispestolane. Dette gav kongen kontroll med riksrådet, der innslaget av verdslege medlemmer hadde skrumpa inn.

For Aslak Bolt og kyrkja vart det ei prioritert oppgåve å få bukt med eit sterkt unionskongedømme. Skulle stillinga til rådet styrkjast i forhold til kongemakta, var det viktig at kyrkja kunne handheve frie bispeval og at kravet om innfødsrett vart gjort gjeldande. I ei tid då den felleseuropeiske konsiliarisme svekte pavedømmet og motstanden mot kong Erik var stor i Sverige, såg Aslak ei moglegheit til å vinne fram med ein slik politikk.

Som medlem av riksrådet vart Aslak involvert i den turbulensen som følgde i kjølvatnet av Engelbrekt Engelbrektssons opprør i Sverige og Amund Bolts oppstand på Austlandet i 1436. Det kan sjå ut til at Aslak stod sentralt i arbeidet med den avtalen som kom i stand mellom rådet og opprørarane i 1437, der riksrådet lova å fremme krava om større norsk sjølvstende og øyremerking av norske stillingar. Avtalen dreiv riksrådet inn på ei meir gjenstridig line, og i 1442 sa dei opp truskapen til kong Erik. Aslak Bolt var førande politisk, og med han fekk erkebispen ei tydelegare leiarstilling i rådet.

Då Erik av Pommern sin etterfølgjer Christoffer av Bayern døydde barnlaus, valde Sverige og Danmark kvar sin konge. I kjeldene ser en ønsker om en eigen norsk konge, og den fremste norske stormannen da, Sigurd Jonsson (Sørum), vart nemnd som kandidat, sidan han var etterkomar av Håkon 5. Striden i Noreg kom likevel til å stå mellom den tysk-danske Christian 1. og den svenske Karl Knutsson Bonde. Eit fleirtal av riksrådet støtta Christian, medan fleirtalet av aristokratiet og befolkninga elles ser ut til å ha støtta Karl som norsk konge.

Aslak Bolt høyrde til sida som støtta Karl Knutsson, og ville på den måten knyte Noreg til Sverige heller enn til Danmark fordi det truleg ville gje ein mer jamstilt union. Noreg og Sverige hadde tidlegare ved flere høve samarbeidd mot dansk dominans i Kalmarunionen. Det var likevel den andre sida som vann fram først, fordi fleirtalet i riksrådet støtta Christian 1., og Bolt vart meir eller mindre tvinga til å gå inn for Christian 1.

Christian 1. vart vald til norsk konge av eit fleirtal av riksrådet i juli 1449. I handfestninga hans av 2. juli 1449 vart Aslak til og med (saman med Sigurd Jonsson) utnemnd til Christians statthaldar i Noreg. Det forhindra ikkje at at Aslak Bolt i november same år krona Karl Knutsson til konge i domkyrkja i Nidaros. I handfestinga si, som var skriven på norsk, stadfesta Karl Knutsson mellom anna Sættargjerden av 1277. Karl Knutsson fekk likevel ikkje kontroll med sentrale deler av det sønnafjelske Noreg der tilhengarar av Christian hadde kontrollen. Christian styrka seg òg elles i den nordiske maktkampen. Karl mista deretter støtte for ein svensk-norsk union i Sverige. Han vart derfor tvungen av det svenske riksrådet til å oppgje Noreg i 1450, men nekta å oppgje tittelen «Noregs konge». Aslak Bolt var då ein gammal mann og døydde truleg kort tid etter.