dialekter og språk i Troms

Senking av dei korte vokalane i og y til e og ø er det mykje av Troms og Finnmark: fesk, sekkert, vesst (visst), fløtte, sønge, trøkke. I Nord-Troms høyrer ein også senking av -e til -æ framfor palatal l og n, døme: fjællj (fjell), rænnje (renne).

På Senja, Rolla og Andørja kan ein høyra innskotsvokalen -e i adjektiva, døme: ein fin’e båt, ein stærk’e kar (denne vokalen er kalla svarbhaktivokal).

Felles for Troms og Finnmark er at diftongane ei, øy og au blir brukte i heile området: stein, røyk og laus.

Palatalisering av dentalar i trykkstaving rår i heile Troms, døme er: mannj, ballj, reddj, kvittj. Palataliseringa er heller sterk, og forutan ved nn, ll, tt og dd finst ho ved nt, nd og lt (kantj, saltj) (sjå kart).

I det meste av Troms brukar ein former som ikkje, mykje og stykkje. Unntak er Nord-Troms, som har same uttalen som den ein høyrer i Finnmark: ikke, mye og stykke eller støkke.

Retrofleks uttale av konsonantar er vanleg i Troms. Det gjeld i ord som til dømes ert, ferdig, barn og ærlig (r-en «smeltar saman med» den etterfølgjande konsonanten).

Konsonanten -r kan i Troms bli uttalt som ein «ustemd friksjonslyd» (ein høyer friksjon for luftstraumen). Døme frå Tromsø: borsti (borti), parsk (park), mørsk (mørk) og kjerske (kyrkje).

I det meste av norsk talemål har me to tonelag (eller tonem 1 og tonem 2). Tonelaga kan skilja ord frå kvarandre, jamfør ordparet bønder (tonem 1, fleirtal av bonde) og bønner (tonem 2, fleirtal av ei bønne), huse (huset, tonem 1) og å huse (verb, tonem 2). I Nord-Troms, frå Lyngen og nordover (og i mykje av Finnmark) skil ein derimot ikkje mellom dei to tonelaga. Ein seier at desse dialektene ikkje har tonelagskontrast. Eit døme på eit ordpar frå Nord-Troms utan tonelagsforskjell er saga (hokjønn bestemt form) og saga (verb i preteritum).

Den musikalske utforminga (intonasjonen) av kvart tonem varierer i norsk. Me snakkar då om tonegangen i orda. Klarast kjem særtrekk i tonegangen fram i tonem 1-ord, som bønder, huset, sola, armen og så bortetter. Vestlandet og Nord-Noreg har i slike ord høg tone først i ordet, og tonen fell deretter mot slutten av ordet, kalla høgtone (det finst variantar av denne høgtone-utforminga). Austlandet har her i dei nemnde orda låg tone først i ordet, og tonen stig mot slutten av ordet, kalla lågtone. Innflyttarmålet i Indre Troms (Bardu og Målselv) har austnorsk lågtone i tonem 1-orda.

Tonegangen (ordtonen) set også merke på setningsmelodien. Me kan med stor rett snakka om typisk nordnorsk høgtone og nordnorsk setningsmelodi. Særmerkt tonegang og setningsmelodi er med på å karakterisera mest alt nordnorsk.

Importord (lånord) har i Troms (og Finnmark) som regel trykk på siste stavinga: av’is, kul’tur, sta’sjon, universi’tet (som vestnorsk). Slik trykkplassering på siste stavinga vil ein også høyra i ord som bly’ant, mar’tyr og andre. Innafor fleirspråksområda er det språkbrukarar som legg trykk på forledda (prefiksa) i ord som ‘betale, ‘behøve, ‘fårklare, ‘gelender.

Restar av etterleddsaksent, som vil seia trykk på siste leddet i samansette ord, kan ein høyra lengst nord i Troms (Arnøya), døme: Mal’angen, Akkar’vika, ei olje’kannja (oljekanna), venstre’hannja (venstrehanda). Dette fenomenet er helst kjend mellom anna frå Nord-Gudbrandsdalen.

A-mål er ein undergruppe av norske dialektar der infinitiv av verb og svake hokjønnsord i ubestemt form eintal endar på -a: å vera, å kasta, ei veka, ei visa. Tilsvarande har e -mål endinga -e i infinitiv og i svake hokjønnsord ubestemt form eintal. Nordtromsmålet er såleis eit e -mål. Her heiter det: æg ska kjøpe ei bokse og ho vil sønge ei vise. E-målet i Nord-Troms held fram i Indre Finnmark og finst også aust i Varanger-området.

Mellom midttromsmål og nordtromsmål går grensa mellom e/a-målet i sør og e -målet i nord. I e/a-målet vil infinitiv enda på ‑e, som å lese, å skrive, medan dei svake hokjønnsorda i ubestemt form eintal får endinga -a som ei visa, ei flaska.

Midttromsmålet er, som sørtromsmålet, eit e/a-mål.

Sørtromsmålet har mykje til felles med dialektene i nordre Nordland. Både dei nordlege nordlandsmåla og sørtromsmålet er e/a‑mål, døme: æ(g) ska kjøpe ei boksa og ho vil sønge ei visa.

Bestemt form eintal av både sterke og svake hokjønnsord har i heile området endinga -a: sola, bygda (sterke) og visa, kveita (svake).

Substantiva har i ubestemt form fleirtal kasta r-en, og hankjønnsorda og hokjønnsorda har ulik ending: fleir båta mot fleir bygde. I bestemt form fleirtal er endinga -an i hankjønns- og inkjekjønnsorda: allj båtan og allj husan.

Ei lita gruppe hankjønns- og hokjønnsord har vokalskifte (omlyd) i fleirtal og også halden -r: fleir føt(t)er, fleir bøker, stor hennjer. Desse fleirtalsformene skil seg også ut ved at dei har tonem 1.

Dei svake verba har i Troms kasta r-en i presens: æ kjøpe, æ tænke. Verb av typen ta og få (der infinitiv endar på rotvokalen) har -dd i partisippet: har tadd, har fådd, har jedd, har sedd, har slådd, har stådd.

Frå midt på Senja og sørover har a-verba a-ending i presens, medan det nord på øya er e-ending, sjå ovanfor om midtromsmål.

Midttromsmålet er elles prega av variasjon. Som døme kan ein nemna at tvers over Senja og gjennom Dyrøy og Salangen går grensa for endinga -a eller -e i presens av a -verb: han går å rusla (i sør) mot han går å rusle (i nord).

Dei sterke verba har kortformer og vokalskifte i presens: eg kjæm, eg fær (av fara), eg søv, eg græv.

Dei personlege pronomena kan i eintal veksla i Troms og Finnmark. I 1. person eintal har kystmåla i Sør-Troms formene æ(g), mæ(g), dæ(g) og sæ(g) som vanlege former. Om g-en er med eller ikkje, heng ofte saman med det trykket pronomenet har. Resten av Troms har til vanleg formene e(g) me(g) og de(g). Tromsmålet skil seg her frå finnmarksmålet, som har formene æ, mæ, dæ, sæ.

I 2. person fleirtal er formene dåkker og dåkkers vanlege. I 3. person fleirtal er forma dæm vanleg i det meste av Troms (og Finnmark), døme: borte va dæm, og borte blei dæm. Heilt sør i Troms er forma di som subjekt meir vanleg, men også forma dæm er i bruk her, særleg hos ynge språkbrukarar.

Tvers over Senja og gjennom Dyrøy og Salangen går skiljet mellom pronomenformene i 1. person eintal e eller eg på den eine sida (mot sør) og æ eller æg på andre sida (mot nord).

Sør i Troms (Kvæfjord, Harstad, Bjarkøy og Tranøy) brukar ein tidsadverbet nu, som nord i Nordland. I resten av Troms er forma no den vanlege (som i Finnmark).

I innflyttarmåla i indre Troms finst det ein del språktrekk som skil desse måla frå nordnorsk generelt, det gjeld språktrekk med opphav i Østerdalen og Gudbrandsdalen. Eit slikt særtrekk i desse innflyttarmåla er at dei har lågtone i tonem 1-ord, slik det er i austnorsk og trøndersk (den trykksterke delen av tostava ord har lågaste tonen, i ord som døra og senga, og tonen stig mot slutten av ordet).

Desse innflyttarmåla i indre Troms har også det austnorske målmerket tjukk l i ord som soL, kLokke, bLy.

Innflyttarmåla i Bardu og Målselv hadde i utgangspunkt det austnorske (trønderske) kjennemerket kløyvd infinitiv, døme: å kåmmå, men å bite. For nokre tiår sidan kunne ein her i desse bygdene også høyra typiske trønderske jamvektsformer som å såvvå, ein hårrå, ein dråppå, ei hukku. I dag blir desse formene borte, og kløyvd infinitiv er også på vikande front, og då med overgang til reint e-mål: å kåmme, å være.

I motsetnad til nordnorsk held innflyttarmåla på r-ending i fleirtal av substantiv og i presens av svake verb: fleir båter, fleir viser og je/æi kjøper, je/æi kaster (pronomenet er je eller æi).

Nord-Østerdal har diftongforenkling av dei opphavlege diftongane ei, øy og au. Dette særdraget finn ein att i Bardu og Målselv, der stein blir uttalt sten, røyk blir røk og kraup blir krøp. Men former med diftong kjem i dag meir og meir inn frå områda ikring. Ein og same person kan i dag seia både sten og stein, løse og løyse.

Også pronomenformene skil seg frå dei ein finn i nordnorsk. Her i indre Troms heiter det i 1. person eintal je, som er ei vanleg austnorsk form. Men ein høyrer også pronomenforma æi (for eg) i desse bygdene, ei form som er den vanlege 1. personsforma i Østerdalen. I 2. person fleirtal er den austnorske forma dår vanleg, døme: æi så dår i byen (eg såg dykk i byen).

Nektingsadverbet ikkje har i desse bygdene som regel forma itte (som i austnorsk).