dialekter på Agder

Ein overgang frå dei harde konsonantane p, t, k til dei blaute b, d, g finn ein på mykje av Agder. Dette dialektområdet kallast «den blaude kyststriba». Overgangen skjer når kort (enkel) p, t, k står etter lang vokal i ordet. Døme er: å tabe, å gabe, å bide (bita), å vede (vita), ei bog, å koge. Vest på Agder går dei blaude konsonantane omkring 70 km inn i landet. Ikkje all sørlandsk har overgangen p, t, k til b, d, g. I dialektene aust for Arendal finn ein harde konsonantar (p, t, k) heilt ut i havgapet.

Måla vest for Risør har skarre- r (her skriven R), det vil seia ein bakre -r som blir uttalt ved at bakre delen av tunga vibrerer mot den bakre blaute ganen. Lyden kan også bli laga ved at drøvelen vibrerer mot den bakre delen av tungeryggen. Døme er: «ho skReiv på eit aRk, «bRusen vaR RaR på faRgen». Skarre-r-en har dei siste 70–80 åra spreidd seg mykje både i nordleg og austleg retning på Agder.

Gammal ll held seg som ll i kystbygdene (alle var i kjellaren). I vest blir det dl (adle var i kjedlaren), som i Rogaland, og i indre Agder til dd (adde var i kjeddaren).

Kystmåla har dei vanlege «norske» ni vokalane. På indre Agder har ein i talemålet ein open o-lyd (ò). Det er då skilnad på ord som å lòve og ein låve. Eit stykke inne på Agder høyrer ein elles ein god del diftongering av norrøne lange vokalar, døme er: teime (time), heus (hus) og soul (sol). I Øvre Setesdal er diftongeringa særleg sterk, og er på ein måte eit sentralt trekk i dialekta. Døme frå Setesdal er: å beite (å bita), an suyl'e (syl), å suyne seg (syne seg), a muyr (ei myr), ait heus (hus) og søyt’e (søt).

Lengst aust på Agder, omkring Risør, liknar dialekta mykje på dei reint austlandske måla i Nedre Telemark. Det gjeld tonelaget (med lågtone), men også særdrag som tjukk l, tungespiss-r og retrofleksar (det siste i ord som surt, ferdig, fort og andre).

Dialektane på Agder, som det meste av norsk talemål, har to tonelag. Desse kallast tonem 1 og tonem 2. Tonelaga kan skilja ord frå kvarandre, jamfør ordparet bønder (tonem 1, fleirtal av bonde) og bønner (tonem 2, fleirtal av ei bønne), huse (huset, tonem 1) og å huse (verb, tonem 2).

Den musikalske utforminga (intonasjonen) av kvart tonem varierer i norsk. Me snakkar då om tonegangen i orda. Tonegangen kjem klarast fram i ord som sola, boka, døra (tonem-1-ord). Vest på Agder har slike ord høg tone først i ordet, og tonen fell deretter mot slutten av ordet, kalla høgtone. Denne tonegangen er vanleg i vestlandsk og nordnorsk. Aust på Agder har ein, som på Austlandet, låg tone først i ordet, og tonen stig mot slutten av ordet, kalla lågtone. Grensa mellom tonegangen høgtone og lågtone går ved Lillesand. Ein kan dermed slå fast at dei egdene som bur aust for Lillesand har austlandsk tonegang (intonasjon) i mange ord.

Ein viktig skilnad mellom dialektene på Agder er at dei vestlege dialektene er a-mål og dei austlege er e-mål. A-mål er dialekter der infinitiv av verb og svake hokjønnsord i ubestemt form eintal endar på vokalen -a, til dømes å kasta, å vera, ei visa og ei jenta. E-mål er dialekter der desse orda endar på e: å kaste, å vere, ei vise og ei jente. I a-målsmålområdet har opphavleg trykklett ‑a halde seg i mest alle stillingar. I tillegg til i verb og svake hokjønnsord finn ein her endinga ‑a i adjektivformer som den stora kyrkja, det stora fjellet.

At vestlege dialekter er a-mål og austleg dialekter er e-mål, er eit resultat av eldre administrative forhold. Frå 1671 og heilt til 1919 var Noreg inndelt i amt. Det tidlegare Vest-Agder fylke høyrde til Lister og Mandal amt, medan tidlegare Aust-Agder fylke høyrde til Nedenes amt. Denne administrative inndelinga har knytt folk saman i kvart sitt amt og sett spor etter seg i dialektene. Det går altså en dialektgrense i nord-sør-retning, og deler Agder-dialektene i to hovudgrupper. Denne nemnde grensa følgjer stort sett grensa mellom gamle Lister og Mandal amt i vest og gamle Nedenes amt i aust. Indre delar av nåverande Agder fylke høyrde til Råbyggelaget amt, og dei som i dag bur i dette området, har mange felles arkaiske trekk i språket.

I tillegg finn ein fleire andre dialektgrenser (isoglossar) som går i nord-sør retning og skil austlege dialektar frå vestlege. Dialektgrensene fortel korleis folk på ulike plassar har hatt samband austover og vestover i ulik grad. Mykje tyder på at austlege språkdrag må ha breidd seg vestover. Dei har spreidd seg lengst mot vest langs kysten, der samkvemmet mellom folk i aust og vest var intenst og allsidig. Jamfør at det austlege e-målet strekker seg vestover heilt til Mandal. I innlandet har høge heiestrekningar hindra språkframmarsjen austover.

Frå Kristiansand og vestover glir dialektene gradvis over i det vestnorske målområdet. Det gjeld både tonegang, fonologi og morfologi. Fleire av dialektene heilt aust på Agder liknar på sør-austnorske mål ved at dei til dømes manglar i-omlyd i presens av sterke verb. Her heiter såleis: komme(r), sove(r), gå(r) og også presens har. Vest på Agder i indre bygder heiter det kjem'e, søv'e, jeng'e – og hev'e.

I substantivbøyinga har kystmåla stort sett få og enkle former, medan innlandsmåla (og særleg Setesdal) har bevart noko av den gamle formrikdommen.

Kystbygda Søgne:

• ein hest – den hesten - fleire heste - alle hestane
• ei skål - den skåla - fleire skåle - alle skålane
• ei visa - den visa - fleire vise - alle visane
• eit hus – det huset fleire hus alle husane

Her legg ein merke til at alle hokjønnsorda ender på -a i bestemt form eintal, og at hankjønnsorda og hokjønnsorda har same endinga i ubestemt form fleirtal.

Fjotland på indre Agder:

• ein hest - den hesten - fleire hesta - alle hestan
• ei skål - den skålæ - fleire skåle - alle skålen
• ei visa - den viså - fleire vise - alle visen
• eit hus - det huset - fleire hus - alle husan

Her ser ein at sterke og svake hokjønnsord har ulik ending i bestemt form eintal, og at hankjønnsorda og hokjønnsorda har ulike endingar i ubestemt form fleirtal (som i nynorsk skriftmål).

Øvre Setesdal:

• an hest’e - den hesten - fleire hesta - adde hestan
• ei skål - den skælei - fleire skåli - adde skålin
• ei vise - den visa - fleire visu - adde visun
• ait hus - det huse - fleire hus - adde husei

I Øvre Setesdal har sterke og svake hokjønnsord ulik ending i bestemt form eintal (skålei – visa), i tillegg har substantiva tre endingar i fleirtal, slik det var i gammalnorsk: fleire hesta – fleire skåli – fleire visu: Her i Øvre Setesdal finn ein også dativbruk; det heiter denne feine dagjen (den fine dagen, vanleg form), men saint å dagjæ (seint på dagen, dativform).

I dei personlege pronomena finn ein på Agder desse formene: 1. person eintal: e – me (eg– meg), 1. person fleirtal: mi/vi – oss (kysten) og me – òkke (innlandet), 2. person fleirtal: dere – dere (kysten), dokke/dykke – dokke/dykke (innlandet).

Om formene i Setesdal, sjå dialekter i Setesdal.

I kystmåla aust på Agder finn ein det fenomenet at subjektsforma du blir brukt både som subjekt og objekt. Døme på dette er: kan e kjøre med du? og e ska kåmme hen te du.

Alle kystmåla (bortsett frå lengst i vest) har former utan vokalskifte frå infinitiv til presens av sterke verb, det heiter her: kåmmer, såver, går og står. Innlandsmåla har formene kjem’e, søv’e, gjeng’e, stenn’e.

Vest for Kristiansand bli endings-r-en borte i fleirtal av substantiv og i presens av verb, døme: fleire hestår og e (eg) kastår blir her fleire heste og e kaste. I området Mandal-Lindesnes-Lista finn ein i tradisjonelt mål ei verbbøying med endinga -e i alle former av a-verba: å kaste – kaste – kaste – har kaste. I dag er det ein tendens til at a-endinga kjem inn i preteritum og i presens perfektum: å kaste – kaste – kasta – har kasta.

Det er på Agder mange døme på at særtrekk i kystmåla breier seg til midtre og indre strøk i fylket. Skarre-r-en held såleis fram med å breia seg frå sør mot nord. Konsonant­sambandet ll som finst på kysten, trenger ut innlands-uttalen dd (adde blir då til alle, kjeddar blir kjellar). Innlands-former med lang vokal i somme ord , som å kåma og gamal må vika for kystformene kåmma/kåmme og gammal/gammel. Diftongerte former i vestlege innlandsbygder, i ord som teime (time), leim (lim) og ei døyna (dyna), ei soul, eit heus blir til time, lim, dyna, sol og hus. Samanfallet av kj- og sj- lyden i ord som sjekk og kjekk og skjenne og kjenne var lenge eit kystfenomen, men har nå breidd seg eit godt stykke inn i landet.

Frå morfologien kan nemnast at hokjønnsbøyinga bygdæ – visa i indre strøk blir til bygda – visa (får same endinga). Presensformer som kjem’e og søv’e blir erstatta av kyst-former som kåmme og såve. Fleirtalsbøying av verb i Setesdals-målet: eg kjem’e – de kåme (presens), blir borte, og forma kjem’e tek her over både i eintal og fleirtal.

Kystfolket på Agder har hatt mykje kontakt både med kvarandre og med naboar i aust og vest. I tillegg hadde dei ein god del samband med folk frå andre landsdelar og frå utlandet. På Agder-kysten har det vore livleg samband med folk frå Danmark, Holland og England: Viktig her er perioden som er kalla «hollendartida» på Sørlandet frå 1550 til 1750. I denne perioden var det ein svært omfattande handel mellom dei hollandske kjøpmennene og bøndene og byborgarane på Agder-kysten. Sørlandskysten var på 1500-talet og vidare framover på heile 1800-talet eit slags Klondyke, der ein kunne høyra mange dialekter og tungemål. Folk i bygdene lenger inne i landet merka knapt noko til alt som føregjekk der ute ved kysten.

Når dialekter og språk møtest på denne måten oppstår det gjerne forenklingar i språksystemet. Kystmåla på Agder skil seg mykje frå måla i indre strøk av fylket, og blir ofte karakteriserte som «moderne dialekter». I dette ligg det at kystmåla har utvikla seg langt bort frå det gammalnorske språksystemet. Gammalnorsk hadde eit rikt bøyingssystem, med mange ulike endingar på orda. I kystmåla, frå Mandal i vest og austover langs Skagerakkysten, har endingane ofte falle i hop til eit enklare bøyingssystem.

Når ein reiser innover i landet på Agder, kryssar ein fleire dialektgrenser der eitt særtrekk i talemålet sluttar og eit anna tek over. Dialekta endrar seg frå sokn til sokn oppover dalen. Dei midtre og indre måla på Agder må kallast arkaiske dialektar og er i slekt med dei midlandske eller vestlandske måla. Særleg sterkt kjem dei alderdommelege særdraga til syne når me reiser opp Setesdalen. Frå Kristiansand til Valle, ei strekning på cirka 15 mil, endrar dialekta seg i ein grad som kan svara til 500 år med normal språkutvikling på ein og same staden. Setesdalsdialekta slik ho blir snakka i øvre delar av dalen, er den dialekta i Noreg som ligg tettast opp til gammalnorsk. Her kan ein høyra ord og former – særleg hos eldre folk – som for lenge sidan er borte dei fleste andre stader i landet.