dialekter og språk i Finnmark

Det er først og fremst eitt språkdrag som dannar skiljet mellom dialektene i indre og ytre Finnmark, nemleg skilnaden mellom e / a- mål og e- mål. Aust frå Loppa og nordaustover i kyst-og fjordstroka i Vest-Finnmark er det e/a-mål. Her endar infinitiv på -e, og dei svake hokjønnsorda har ubestemt form eintal på -a, jamfør setninga «Du må vaske ei skjorta og ei boksa».

Heile indre Finnmark (Karasjok, Kautokeino, Tana) pluss kystkommunen Loppa i vest har e-mål: «Du må vaske ei skjorte og ei bokse». Bygdene Kiby og Ekkerøy i Aust-Finnmark har også e-mål

Grensa mellom e / a -måla på kysten og e -måla i Indre Finnmark er svært flytande. Ein språkbrukar kan veksla mellom til dømes former som ei flaska og ei flaske i same setninga. Elles er det ofte slik at heimlege «kvardagslege» hokjønnsord får endinga – a , medan nyare ord får – e, til dømes ei kåfta, ei kåbbespya (manet) og andre, men ei tavle, ei strømpe og så bortetter. Bygdene Kiby og Ekkerøy i Aust-Finnmark har også e -mål.

I det meste av norsk talemål har me to tonelag (eller tonem 1 og tonem 2). Tonelaga kan skilja ord frå kvarandre, jamfør ordparet bønder (tonem 1, fleirtal av bonde) og bønner (tonem 2, fleirtal av ei bønne), huse (huset, tonem 1) og å huse (verb, tonem 2). I mykje av Finnmark) skil ein derimot ikkje mellom dei to tonelaga. Ein seier at desse dialektene ikkje har tonelagskontrast. Dette særtrekket er truleg eit resultat av at samisk eller finsk frå gamalt av her har vore det vanlege talemålet, og i desse nemnde språka har ein ikkje tonelagsskilnad. Eit døme på eit ordpar frå Finnmark utan tonelagsforskjell er huset (bestemt form) og å huse (verb i infinitiv).

Den musikalske utforminga (intonasjonen) av kvart tonem varierer i norsk. Me snakkar då om tonegangen i orda. Klarast kjem særtrekk i tonegangen fram i tonem 1-ord, som bønder, huset, sola, armen og så bortetter. Troms og Finnmark har som det meste av nordnorsk høgtone i tonem 1-ord (som vestnorsk). Det vil seia at dei nemnde orda startar med ein høg tone og tonen fell mot slutten av ordet, kalla høgtonedialektar. Austlandet har i dei nemnde orda låg tone først i ordet, og tonen stig mot slutten av ordet, kalla lågtonedialektar.

Noko av det som skil språket i Troms og Finnmark, er setningsmelodien (intonasjonen). For folk utanfrå kan intonasjonen i Finnmark likna på samisk eller finsk tonefall. Dette heng nok saman med at dei fleste finnmarkingar, som nemnt, ikkje har tonelagsmotsetnad.

Tonegangen (ordtonen) set også merke på setningsmelodien. Me kan med stor rett snakka om typisk nordnorsk høgtone og nordnorsk setningsmelodi. Særmerkt tonegang og setningsmelodi er med på å karakterisera mest alt nordnorsk.

Det finst inga fast språkleg grense mellom Troms og Finnmark. Nord-Troms og fjordområda i Vest-Finnmark har svært mange felles språktrekk.

Importord (lånord) har i Finnmark og Troms som regel trykk på siste stavinga: av’is, kul’tur, sta’sjon (som vestnorsk). Slik trykkplassering på siste staving kan ein også høyra i ord som bly’ant, mar’tyr og andre. Innafor fleirspråksområda er det språkbrukarar som legg trykk på forledda (prefiksa) i ord som ‘betale, ‘behøve, ‘fårklare, ‘gelender. I titlar og namn kan første ordet få trykk ’lærar Nilsen. Samansette namn kan også få trykk på første leddet: ‘Anne Lise mot Anne ‘Lise.

Diftongane ei, øy og øu blir brukte i heile området. Kystmåla i Finnmark har som Troms senking av korte vokalar: fesk, vesst, mett, sønge, trøkke, tolljat, follj, ronjt. I Aust-Finnmark er det mindre av dette fenomenet. Her heiter det fisk, visst, mitt, synge, trykke og så vidare.

Palatalisering av g og k i innlyd i ord som takjet og skojen er borte i nordnorsk, men den palatale uttalen har halde seg i tre ord i mykje av nordnorsk – det gjeld orda: ikkje, mykje og stykkje. I Nord-Troms heiter det likevel ikke, mye og stykke eller støkke, og same uttalen er også vanlig i heile Finnmark.

Palatalisering av dentalar i stavingar med trykk er gjennomført i fjordstroka i Vest-Finnmark, jamfør døme som mannj, ballj, reddj, kvittj (sjå kartet). Palataliseringa er heller sterk, og forutan ved nn, ll, tt og dd finst ho ved nt, nd og lt (kantj, saltj). I indre Finnmark er det lite palatalisering (i Kautokeino, Karasjok, Polmak, Porsanger, Laksefjord og Tana). Lite palatalisering er det også ikring Varangerfjorden (Sør-Varanger og Nesseby).

Retrofleks uttale av konsonantar er vanleg i Troms og Finnmark. Retrofleks uttale oppstår her når konsonanten -r kjem i kontakt med ein etterfølgjande alveolar eller dental konsonant (n, l, t, d, s, r). Det gjeld i ord som til dømes ert, ferdig, barn og ærlig.

Det er blitt hevda at Finnmark ikkje har eigentlege dialekter, men at ein her snakkar bokmål. Dette er feil. Talemålet til innflyttarar sørfrå har sett visse spor etter seg i dialekta, og finnmarksmålet kan også i ein viss mon ha blitt påverka av samisk og kvensk.

Ein av grunnane til at finnmarksmålet har fått bokmålsstempelet på seg, ligg i ordtilfanget. I Finnmark, og særleg i dei indre og austlege dialektene, finn ein mange ordformer som er like dei ein møter i norsk bokmål. Ein høyrer former som ikke, mye, ei uke, hjemm (hjem), der tromsmålet har ikkje, mykje, ei vekka, heim (men også Nord-Troms har forma ikke). I Finnmark finn ein også skriftuttale i ord som videre, andre, bedre, mindre, siden. Mange finnmarkingar seier også fleire knær og fleire trær, og dei seier kåmmer og såver (i Troms kjemm og søv).

I Aust-Finnmark brukar ein formene vit, val og værandre, der ein i vest har uttalen kvit, kval og kværandre. Ein legg her elles merke til at bokmålsuttale har vunne plass i mykje brukte ord. Men mindre brukte ord blir uttalte og bøygde i samsvar med mønsteret i dialekta, som då ofte også samsvarar med tromsmålet (Bull, Tove 1990).

Om ein finn ein del bokmålsformer i finnmarksmålet, så er det likevel slik at grunnmønsteret i dette målet er nedarva og stadbunde som i dialekter andre stader. Grammatikken i finnmarksmålet er ikkje den same som i bokmålet. Dialektformene som er brukte i Finnmark, liknar på fleire punkt dei ein finn i Troms. Ein del ord frå finsk og samisk er innlånte i norsk og i finnmarksmålet. Døme er pesk, pulk, komse, komagar og joik.

Bestemt form eintal av sterke og svake hokjønnsord har i heile Finnmark endinga -a: dennj varme sola og dennj fine visa. Substantiva har i ubestemt form fleirtal kasta r-en, og hankjønnsorda og hokjønnsorda har ulik ending: fleir båta og fleir bygde. Aust i Finnmark har det her likevel skjedd ei forenkling, og hankjønns- og hokjønnsorda har fått same endinga: fleir båta og fleir bygda.

I store delar av Varanger i Aust-Finnmark høyrer ein ofte ending på -er i fleirtal av substantiva: mange båter, vegger, bygder, jenter. I dialektene her aust i Finnmark er det i bestemt form fleirtal endinga ‑an i alle kjønn: båtan, bygdan, husan.

Ei lita gruppe hankjønns- og hokjønnsord har vokalskifte (omlyd) i fleirtal og halden -r (slik det er vanleg i nordnorsk): fleire føt(t)er, fleire bøker. Desse fleirtalsformene skil seg også ut ved at dei har tonem 1 (sjølv om orda er tostava).

Dei svake verba har kasta r-en i presens: æ kjøpe, æ tænke. Verb av typen ta og få (der infinitiv endar på trykksterk vokal) har -dd i partisippet: har tadd, har fådd, har jedd, har sedd, har slådd, har stådd.

Dei sterke verba har kortformer og vokalskifte i presens: eg kjæm, eg fær (av fara), eg søv, eg græv. I kystmåla i Finnmark høyrer ein ofte at presens-vokalen kjem att i infinitiv: å dræge, å fære, å græve,

Dei personlege pronomena kan i eintal veksla i Troms og Finnmark. Fleirtalsforma vi gjeld i heile fylket. På kysten av Finnmark heiter det i 1. person eintal æ, mæ, dæ, sæ. I 2. person fleirtal er formene dåkker og dåkkers vanlege. I 3. person fleirtal er forma dæm vanleg i heile Finnmark: «borte va dæm, og borte blei dæm», «dæm sa te dæm at dokker hadde slådd dokker».

I Finnmark brukar ein forma ikke. Same uttalen høyrer ein også i Nord-Troms. Finnmarksbygdene Kiby og Ekkerøy har likevel forma ikkje i sin dialekt.

Adverbforma no er den mest utbreidde i Finnmark, men mange finnmarkingar brukar no og nu om kvarandre.