Stord

Stord er ein kommune i Hordaland fylke, i Sunnhordland. Kommunen omfattar den søraustlege halvparten (ca. 127 km²) av øya Stord, øyane Huglo (13,9 km²) og Føyno (1,3 km²), og dessutan nokre mindre øyar som det ikkje bur folk på.

Stord vart oppretta som kommune då det lokale sjølvstyret vart innført i 1837. Frå kommunen vart Fitjar utskilt i 1863 og Valestrand i 1868. Stord fekk sine noverande grenser i 1898 då øya Huglo vart overført frå dåverande Fjelberg kommune.

Stord grensar mot Fitjar i nordvest; elles går grensene i sjøen.

Langs grensa mot Fitjar i nordvest går eit belte sørvest–nordaust med harde eruptivbergartar i den kaledonske foldesona (sjå kaledonske orogenese), hovudsakleg gabbro i sør, grønstein og amfibolitt sentralt og granitt i nord. Her finn ein eit kupert fjellområde, og i granittområdet i nord det høgste fjellet i kommunen, Mehammarsåta (749 moh.).

Fjellområdet i nordvest har eit etter måten skarpt skilje mot det småkuperte låglandet i den søraustlege delen av kommunen; dette skiljet fylgjer omtrent ei line fra Sagvåg i sørvest til Agdestein i nordaust. I søraust finst ulike omdanna kambrosiluriske sediment, særleg fyllitt, men også sandstein og konglomerat, likeeins marmor og jaspis, og på Litlabø i sørvest grønstein. Kysten i aust er etter måten jamn, men i sør og vest er det mange bukter og våger med gode hamner.

På Huglo finn ein mykje av den same type berggrunn som på hovudøya Stord; granitt sentralt på øya og elles spreidde førekomstar av kambrosiluriske sediment langs kysten. Småøyane i sør (Føyno, Nautøya med fleire) består av omdanna kambrosiluriske sediment.

Fyllitten forvitrar lett til god dyrkingsjord, og landskapet søraust i kommunen ligg lunt til for havvindar. Næringsrik berggrunn og gunstig klima gjer at planter som barlind og kristtorn trivst.

Grønsteinen på Litlabø inneheldt mykje svovelkis (sjå pyritt), og fram til 1968 var det drift på denne. På Vikanes ved Sagvåg har det vore marmorbrot, og på Huglo har utvinning av kalkstein vore ei viktig attåtnæring frå 1500-talet.

Det meste av busetnaden er konsentrert til kyststripa i søraust og sør. Her ligg dei to store tettstadene Leirvik og Sagvåg med høvesvis 14 085 og 3472 innbyggjarar i 2016. I alt bur 94 prosent av befolkninga i Stord i tettstader, mot 83 prosent i heile Hordaland (2016).

Folketalet i Stord voks særleg sterkt frå midt på 1950-talet og fram til slutten av 1970-åra, i kjølvatnet av den sterke utbygginga av A/S Stord Verft etter at Aker frå 1956 kom inn som medeigar. Sidan har veksten i folketalet vore litt svakare, men det har heile tida vist klar vekst og låg i 2017 3,8 gonger høgare enn ved slutten av krigen.

I tiårsperioden 2007–2017 auka folketalet i Stord med gjennomsnittleg 1,1 prosent årleg, mot 0,8 prosent i heile Sunnhordland og 1,3 prosent i Hordaland fylke.

Industri og gruvedrift var hovudnæringa i Stord alt frå 1920, og frå 1946 og fram til 1970-åra arbeidde meir enn halvparten av alle yrkesaktive innanfor industri/handverk og gruvedrift. Drifta i gruvene på Litlabø tok slutt 1968. I dag er andelen industri av arbeidsplassane redusert til 28 prosent (2015), 36 prosent inkludert byggje- og anleggsverksemd/kraft- og vassforsyning. Verkstadindustrien er den heilt dominerande industribransjen med snautt 98 prosent av arbeidsplassane i industrien, for det meste byggjing av skip og oljeplattformar og maskinindustri (2015). Kværner Stord AS, Wärtsilä AS, Aker Elektro (Aker Solutions-gruppen) og Apply Leirvik AS er dei største verksemdene, og desse saman med fleire mindre i bransjen arbeider for det meste med offshoreinstallasjonar og landanlegg for oljeutvinning.

Aker Stord bygde fram til 1975 supertankarar på inntil 370 000 tonn dødvekt, men då krakket i tankbåtmarknaden kom, gjekk selskapet over til å byggje dekk til dei store produksjonsplattformene i Nordsjøen.

Det er svært lite vasskraftproduksjon i Stord. Den midlare årsproduksjonen i kommunen er på 12 gigawattimar (GWh) per 2016, fordelt på fire kraftverk.

I 2015 var 15 prosent av dei yrkesaktive tilsette i varehandel og hotell- og restaurantdrift, medan mindre enn éin prosent var knytt til primærnæringane.

Stord har stor innpendling frå dei omliggjande kommunane. I 2016 var 20 prosent av arbeidstakarane ved arbeidsplassane i kommunen busett i andre kommunar; av dette var 15 prosent busett i dei andre kommunane i Sunnhordland, to prosent i Haugalandsområdet, og éin prosent både i Bergen og i dei andre kommunane i fylket til saman.

Leirvik er eit samferdsleknutepunkt med snøggbåtsamband til andre stader i Sunnhordland og til Bergen, og bussruter mellom anna til Haugesund, Stavanger og Bergen. Bilferjesamband frå Skjersholmane utanfor Leirvik til Halsnøya, Borgundøya og Fjelbergøya i Kvinnherad kommune, og helgesamband til Utbjoa i Vindafjord kommune i Rogaland. Frå Jektevik går det bilferje til Huglo og til Hodnanes i Tysnes (Fv. 49).

På vestsida av Stord går Fv. 545 til Fitjar, og på austsida går E 39 (Kristiansand–Trondheim). Ferjesambandet Sandvikvåg–Haljem fører over til Bergenshalvøya (E 39).

Trekantsambandet opna i 2001 og gjev fastlandssamband på E 39 sørover, og dessutan brusamband til Bømlo (Fv. 542). Det ligg føre planar om ferjefritt vegsamband på E 39 også nordover mot Bergenshalvøya, likeeins er det planar om å knyta Huglo til Tysnesøya og Stord med vegsamband.

Heilt vest i kommunen ligg Stord lufthamn Sørstokken, ein kortbaneflyplass med faste avgangar til Oslo og Molde.

Stord er eit skulesenter med mellom anna Høgskulen på Vestlandet avdeling Stord (med mellom anna lærar- og sjukepleiarutdanning) og vidaregåande skule med allmennfag og yrkesfag. Stord sjukehus er somatisk sjukehus for kommunane Stord, Tysnes, Bømlo, Fitjar og Kvinnherad. Distriktspsykiatrisk senter.

Avisa Sunnhordland kjem ut i Leirvik tre dagar i veka. Leirvik har elles lokalkontor for NRK. På fjellet Kattnakken (724 moh.) er Stord fjernsynssendar.

Stord høyrer til Sør-Vest politidistrikt, Sunnhordland tingrett, og Gulating lagmannsrett.

Kommunen er med i regionrådet Samarbeidsrådet for Sunnhordland saman med Austevoll, Bømlo, Etne, Fitjar, Kvinnherad, Sveio og Tysnes.

Stord kommune svarar til dei to sokna Nysæter og Stord i Sunnhordland prosti (Bjørgvin bispedømme) i Den norske kyrkja.

Mot slutten av 1800-tallet høyrde Stord til Søndhordland fogderi i Søndre Bergenhus amt.

I Hystadmarkjo kan ein sjå 12 gravrøyser, nokre av dei har gjeve rike funn frå bronsealderen. Her er også friluftsområde med naturreservat. I Sunnhordlandstunet i Leirvik har Sunnhordland Museum samlingane sine, med ti bygningar frå ulike stader i Sunnhordland, mellom anna Ådlandsstova, ei årestove frå mellomalderen. Her er også ei rik samling modellar laga av bilethoggaren Torleiv Agdestein frå Stord. Stord maritime museum på Leirvik har mellom anna ei rik samling motorar.

På Litlabø er mange interessante spor etter bergverksdrift 1865–1968. Her finst eit gruvemuseum og eit aktivt venelag for ‘Gruo’.

Sagvåg har ein lang båtbyggjartradisjon. Den høyrer til soga, men reparasjon av båtar held fram.

Stord kyrkje er i pussa tegl og vart bygd i 1857, restaurert i 1957. Utanfor kyrkja er det reist eit krigsminnesmerke over dei falne under andre verdskrigen. Kunstnar er Torleiv Agdestein. Nysæter kyrkje vart reist i 1992. På Leirvik er det kulturhus med bibliotek, kino og symjebasseng.

Stord kommunestyre vedtok i 1997 bystatus for Leirvik tettstad.

Kommunevåpenet (godkjent 1987) har ein kristtorn i gull mot raud bakgrunn; planten er vanleg på øya og er eit kjennemerke for kommunen.

Namnet er opprinneleg namn på øya, norrønt Storð med uviss tyding. Det kan ha samanheng med ster- som betyr ‘rage opp‘, og siktar då til dei høgare delane av øya. Namnet kan òg tolkast som ’ungskog, krattskog’, av norrønt storð, ‘ungrenning, ungvokster’, og siktar i så fall til dei søraustlegaste delane av øya.

• Stord kommune sine nettsider

• Bygdebok for Huglo, 1998–2007, 2 b., Finn boka
• Høyland, Ola: Stord bygdebok, 1966–73, 3 b., Finn boka
• Økland, Bård Gram, m.fl. : Stord frå steinalder til oljealder, 2005–2006, 3 b., Finn boka