Jon Fosse

Melancholia 1 (1995) og Melancholia II (1996) dreier seg rundt livet til målaren Lars Hertervig (1830–1902), med særleg fokus på forsøket hans på å måle lyset. Her demonstrerar Fosse til fulle rikdommen og moglegheitene i den litterære metoden sin. Den konvensjonelle romanhandlinga trer i bakgrunnen for ei utforsking av moglegheitene i språket og sjangeren. Samtidig evnar Fosse å måle ei nyanserik innsirkling av opptil fleire menneskesinn som har mykje til felles med den typen forteljarteknikk som lesaren møter i modernistisk litteratur.

Melancholia I er delt inn i tre hovudkapittel, der lesaren møter tre stemmer og synsvinklar: Først Lars Hertervig i Düsseldorf, så på Gaustad asyl og til slutt blir introdusert for ein fiktiv forfattar som skriv om Hertervig. I Melancholia II blir ein kjende med ei oppdikta søster, Oline, og Hertervig sjølv hamnar i bakgrunnen. Den indre monologen til Oline er prega av gjentakingar og fragmentert forståing av seg sjølv og omgjevnadene. Melancholia vart uroppført som opera i Paris i 2008 (libretto av Jon Fosse, komponist Georg Friedrich Haas).

Sterk og gripande er òg kortromanen Morgon og kveld (2000), som på overflata handlar om fødsel og død, men som likevel omsluttar heile livet. Også denne er delt inn i fleire sekvenser. I den første møter lesaren Olai, som er redd og forventningsfull i møte med fødselen til sonen Johannes. Del to er forteljinga om Johannes si ferd over til den andre sida, der døden ventar. Igjen gjer Fosse god bruk av gjentakingar i den realistiske skildringa si av menneskesinnet, og lesnaden blir driven vidare av musikaliteten i språket i ein tekst som nesten ikkje inneheld punktum.

Med den kritikarroste kortromanen Det er Ales (2004), fører Fosse vidare den særeigne rytmiske skrivemåten sin og reflekterer over sakn og død gjennom erfaringane til fleire generasjonar. Liva blir presenterte i korte, fortetta scener og boka vekslar elegant mellom ulike tidsplan og sinnstilstandar.

Andvake (2007) er ei intens kjærleiksforteljing som er lagd eit par hundre år tilbake i tid, og som saman med Olavs draumar (2012) og Kveldsvævd (2014) utgjer ein trilogi. I Andvake får spelemannen Asle og kjærasten Alida eit barn, men også eit liv går tapt, og konsekvensane av dette speler seg ut i Olavs draumar. I Kveldsvævd blir historia fortald gjennom Alidas dotter, Ales. Heile verket vart i 2014 gitt ut samla med tittelen Trilogien, og for denne vart Fosse tildelt Nordisk råds litteraturpris. Allereie i nominasjonen verka han som ein favoritt: «Med det formale raffinementet sitt og utforskande forhold til historia utgjer Trilogien samla sett eit høgdepunkt i nyare norsk romanlitteratur.» I grunngivinga skriv komiteen: «Årets prisvinnar er eit sjeldan godt døme på korleis formmessig nyskapning kan gå hand i hand med eit innhald som maktar å berøre på tvers av tid og stad.»

Det mest omfattande verket Fosse har skrive til no er kunstnarromanen Septologien, som består av sju bind samla i tre bøker med titlane Det andre namnet. Septologien I–II (2019), Eg er ein annan. Septologien III–V (2020) og Eit nytt namn. Septologien VI–VII (2021). På handlingsnivå utmanøvrerer verket seg i løpet av adventstida, der menneska ventar på Kristi komme. Lesaren blir introdusert endå ein gong for ein hovudperson ved namn Asle. Her møter ein den aldrande målaren og enkjemannen Asle, men òg ein annan målar ved namn Asle, som er alkoholikar og vurderer å ta sitt eige liv. Lesaren følgjer to lagnader som kryssar kvarandre, men som også kan tolkast som to ulike variasjonar av eit liv.

Dette dobbeltgjengarmotivet er eit av fleire døme på Fosse sin bruk av gjentakinga som kompositorisk og tematisk grep i Septologien. Kvart av dei sju kapitla i Eit nytt namn blir sett i gang med dei same sju orda «Og eg ser meg stå og sjå», og kvar del blir avslutta med bønn. Repetisjonen av talet sju speglar den symbolske verdien det har i Bibelen, der det tradisjonelt blir rekna for å representere fullkommenhet. Repetisjonen pregar vidare òg forteljarstilen. Fosse har omtalt den særeigne teknikken sin som «langsam prosa», og ein kjenner igjen den monotone og manande tonen frå tidlegare bøker.

Verket samla sett stiller grunnleggjande spørsmål om subjektivitet, menneskelighet og kunst. Gjennom alle desse sju bøkene peikar Fosse mot ein åndeleg heilskap som sameiner motsetningsforholdet til alle i livet. Eg er ein annan. Septologien III–V (2020) og Eit nytt namn. Septologien VI–VII (2021) vart begge nominert til den prestisjetunge internasjonale Bookerprisen.

Fosse sine diktsamlingar Engel med vatn i augene (1986), Hundens bevegelsar (1990) og Hund og engel (1992) kom i samla utgåve i 1995. I 1997 kom Nye dikt ut, som i særleg grad tematiserer religiøse og åndelege spørsmål. Fleire av dikta har form av bøn, og Fosse gjer utbreidd bruk av bibelske allusjonar. I diktet «Den døde guden» tek forfattaren for seg paradokset til kristendommen, at døden døyr samtidig med livet, noko han uttrykkjer som «liv forvandla i død». I 2003 gav han ut Auge i vind.

Dikt i samling kom i 2009 og inneheld alle Fosse sine samlingar og dessutan sju enkeltdikt frå åra 2003 til 2009.

Fosse rekna seg ikkje som teatermann i byrjinga av karrieren, men oppdaga det særmerkte talentet sitt for dramatikk etter eit kurs i regi av Skrivekunst-akademiet i Hordaland. Det første teaterstykket Fosse forfatta var Nokon kjem til å komme i 1992, og det var inspirert av Samuel Becketts Mens vi venter på Godot (1952). Det første skodespelet hans som vart sett opp på ei scene var Og aldri skal vi skiljast (1994) ved Den Nationale Scene i Bergen. Stykket kom ut i bokform same år. Dette vart innleiinga til ein «dramatisk raptus» som har gjort Fosse til ein internasjonalt berømt dramatikar, og til den mest omtalte og spelte norske dramatikaren etter Henrik Ibsen.

Så langt har Fosse skrive over 40 teaterstykke, og stykka er sett opp på ulike scener over tusen gonger verda over. Dramatikken rommar dei same rytmiske elementa som prosaen og liknar kammerspel på grensa mellom hyperrealisme og absurd teater. Handlinga er sekundær, tempoet er skrudd ned, og karakterane er få og gjerne navnløse. Dialogen er knapp, og Fosse blir gjerne omtalt som «meisteren til pausane» fordi fråværet av språk er like viktig som det som blir sagt. Stilla og fråværet av kommunikasjon tvingar tilskodaren til å reflektere over rolla til språket i menneskeleg samhandling, noko som har vore ei viktig problemstilling i postmoderne språkfilosofi. Skodespela er vidare prega av den underfundige humoren ein òg kjenner igjen frå Fosse sine romanar.

Fosse har gitt ut samlingane Frå telling via showing til writing (1989), Gnostiske essay (1999) og Essay (2011). I 2014 kom Når ein engel går gjennom scena og andre essay, som er eit redigert utval tekstar henta frå Frå telling via showing til writing og Gnostiske essay. I alle desse essaysamlingane gjer Fosse greie for sine eigne tankar rundt vesenet og funksjonen til litteraturen på undrande og innsiktsfullt vis. I «Negativ mystikk» (Gnostiske essay) skisserer han utviklinga av si eiga romanforståing i tre ulike stadium, og det siste inneber ei innsikt i at «[m]eining er eit under» og at romanen er ein «insistering på at underet finst» og slik fungerer som «ei opning mot det guddommelege». For Fosse kan det altså synest som om romansjangeren har i seg å opne for ein moderne gudsforståelse, ei erkjenning ein særleg kan finne spor av i verket Septologien. Fleire av desse essaysamlingane er omsette til andre språk.

I den tidlege essayistikken sin finn Fosse ny meining til omgrepet skrift. Fosse knyter skrifta til ein instans han kallar skrivaren, som i ein tekst i første person korkje er forfattaren eller forteljaren. Litteraturen var, slik Fosse såg det kring 1989, i rørsle frå «telling», der forfattaren sa korleis ting var, via «showing», der forfattaren synte korleis det hang saman, til «writing», der skrifta, ein personleg rytme og språkmelodi, er det mediet kunstnaren uttrykkjer seg gjennom. Dette plasserer Fosse i den postmoderne epoken, men han definerte sin eigen ståstad uavhengig av dei næraste omgivnadene og utvikla si eiga retning.

Dei første romanane til Fosse var med fyrste augekast plassert i samtida, med omgrep frå moderne liv i teksten. Dette vart meir nytta som kulissar, der det eksistensielle rommet var det viktige, og der Fosse skreiv seg nedover mot eit minimum av naudsynte omgrep. I dramatikken blir dette understreka av tomme scener og eit persongalleri med menn og kvinner med få replikkar og med ord dei gjentek ofte. Fosse er slik ein meister i å finne dei minste einingane for naudsynt språk og kode mellom menneske i avgjerande situasjonar. Samstundes er personane der representerte ved skodespelarane, ikkje berre som tekst, og denne fysiske identiteten til røystene løftar dramaet frå abstrakt idé til konkret personleg engasjement.

Fosse kan minne både om Samuel Beckett og Thomas Bernhard i dramatikken; få personar med eit lite, repeterande og endåtil minkande språk rører seg mellom enkle kulissar. Men der Bernhard skriv eit masketeater med politisk agenda i store og stive rørsler, og Beckett plasserer handlinga utanfor dei rasjonelle røynslene forfattaren deler med publikum, for å setje ein idé i scene, presenterer Fosse scenene som røntgenbilete av det daglege.

• Raudt, svart, 1983
• Stengd gitar, 1985
• Blod. Steinen er, 1987
• Naustet, 1989
• Flaskesamlaren, roman 1991
• Bly og vatn, roman 1992
• To forteljingar, 1993
• Prosa frå ein oppvekst, kortprosa, 1994
• Melancholia I, roman, 1995
• Melancholia II, roman, 1996
• Eldre kortare prosa (med bilete av Camilla Wærenskiold), 1998
• Morgon og kveld, roman, 2000
• Det er Ales, roman, 2004
• Andvake, forteljing, 2007
• Olavs draumar, forteljing, 2012
• Kveldsvævd, forteljing, 2014
• Levande stein, kortare prosa og ei hymne, 2015
• Kortare prosa (To forteljingar, Prosa frå ein oppvekst, Eldre kortare prosa), 2011
• Trilogien (Andvake, Olavs draumar, Kveldsvævd), 2014
• Det andre namnet. Septologien I–II, roman, 2019
• Eg er ein annan. Septologien III–V, roman, 2020
• Eit nytt namn. Septologien VI–VII, roman, 2021
• Kvitleik, roman, 2023

• Og aldri skal vi skiljast, 1994
• Namnet, 1995
• Nokon kjem til å komme, 1996
• Barnet / Mor og barn / Sonen, tre skodespel, 1997
• Gitarmannen, monolog, 1997
• Natta syng sine songar / Ein sommars dag, to skodespel, 1998
• Draum om hausten, 1999
• Besøk / Vinter / Ettermiddag, tre skodespel, 2000
• Vakkert, 2001
• Dødsvariasjonar, 2002
• Jenta i sofaen, 2003
• Lilla / Suzannah, to skodespel, 2004
• Dei døde hundane / Sa ka la, to skodespel, 2005
• Svevn / Varmt, to skodespel, 2006
• Rambuku / Skuggar, to skodespel, 2007
• Eg er vinden, 2008
• Desse auga, 2009
• Jente i gul regnjakke, 2010
• Kortare stykke, 2011
• Hav, 2014
• Tre librettoar, 2015
• Sterk vind – eit scenisk dikt, 2021

• Teaterstykke 1, 1999
• Teaterstykke 2, 2001
• Teaterstykke 3, 2005
• Teaterstykke 4, 2009

• Engel med vatn i augene, 1986
• Hundens bevegelsar, 1990
• Hund og engel, 1992
• Nye dikt, 1997
• Auge i vind, 2003
• Songar, 2009
• Stein til stein. 39 dikt og 1 salme, 2013
• Dikt 1986–1992, 1995
• Dikt 1986–2000, 2001
• Dikt i samling, 2009

• Frå telling via showing til writing, 1989
• Gnostiske essay, 1999
• Essay, 2011
• Når ein engel går gjennom scenen og andre essay, 2014

• Uendeleg seint, 1989
• Kant, 1990
• Dyrehagen Hardanger, 1993
• Vått og svart, 1994
• Nei å nei. Hundemanuskripta 1, fabel, 1995
• Du å du. Hundemanuskripta 2, fabel, 1996
• Fy å fy. Hundemanuskripta 3, fabel, 1997
• Søster, kortprosa, 2000
• Spelejenta, 2009

• Den største diamanten i verda (kriminelle lidenskapar), Gregory Motton, Samlaget 2007
• Ved målet, Thomas Bernhard, Samlaget, 2007
• Kjøkkenheisen ; Landskap ; Stille ; Natt ; Ingenmannsland ; Av jord er du komen, Samlaget. 2007
• Evig grønt er, Pavel Vilikovsky, saman med Anna Fosse, Samlaget 2014
• Dei vakre dagane i Aranjuez, Peter Handke, Samlaget, 2016
• Forvandlinga og andre forteljingar, Franz Kafka. Skald forlag, 2016.
• Dei døde, James Joyce, Skald forlag, 2017
• Stendig storm, Peter Handke, Samlaget, 2017
• Peer Gynt – eit dramatisk dikt, Henrik Ibsen, Samlaget 2018
• Lenz, Georg Büchner, Skald forlag, 2018
• Fyrste kjærleik og annan kortare prosa, Samuel Beckett, Skald forlag, 2018
• Sebastian i draum, Georg Tarkl, Samlaget, 2019
• Den vesle prinsen, Antoine de Saint-Exupéry, Samlaget, 2020
• Prosessen, Franz Kafka. Skald forlag, 2022.

• Duino-elegiar, Rainer Maria Rilke. Samlaget, 2022