opplandsmål

Jamning er eit fenomen som er knytt til vokalane i dei tostava orda av jamvektstypen. Vokalane i første og andre stavinga påverkar kvarandre (assimilasjon). I delar av opplandsk får ein ved jamning former som å båkå, den såmmå (pronomen), ein hånå, ein mågå. Ein «nyare» -å i endinga har farga vokalen i den første, trykksterke stavinga. Også former med a-a er vanlege i opplandsk: å baka, den samma, ein hana, ein maga.

Tostava ord som i gammalnorsk hadde vokalen -i eller -e i første stavinga, får som regel vokalane æ-a i opplandsk: å væta, å læva, å læsa (lesa), bæra, stæLa, skjæra. Jamninga aukar på nordover på Austlandet, med former som å kåmmå, ein næva, ei stuggu.

Dialekten i Solør og Odalen er kjend for å ha det særtrekket me kallar itakisme. Denne nemninga står for at y-lyden blir borte og folk brukar vokalen -i i staden for y-en. Dette fenomenet finn ein også andre stader i landet (og i islandsk), men Solør- Odalen er det største området i Noreg der dette er vanleg. Ein hermer etter folk frå Solør-Odalen når dei seier «det kriper siv stikke dir på riggen din Siver». Ord som ei dyne og dine (pronomen) lyder likt.

Noko av det som skil norsk språk frå svensk og dansk, er at norsk har diftongar i ord som stein, graut og øy, medan svensk og dansk har enkle lydar, for eksempel svensk sten, grøt og ø. Denne forenklinga av diftongane (monoftongeringa) går inn på norsk område, og det er stroka som ligg nærast Sverige som har fenomenet, og mest er det av dette i Østerdalen, der det heiter sten, fet, bLøt, stør (staur), løse (løyse), røs (røys) og så bortetter. Også i delar av opplandsk finn ein forenkling av diftongane, i til dømes ord som drømm, flåmm, drømme, kjøre, høre, hem, heme. I nokre av Hedmarks-bygdene heiter det grøt, høk (hauk), mør (maur)og sten. Nyare ord får diftong, jamfør uttalen av ord som streik og pause.

Opplandsmåla har tykk l av gammalnorsk l og av gammalnorsk rð: soL, bLo og haL (hard), gaL (gard).

Palatalisering av dentalar er eit målmerke som finst i opplandsk. Det er i dei områda av det indre Austlandet som ligg nærast Trøndelag, at palataliseringa er mest utbreidd. I Nord-Solør er det «vanleg» palatalisering: kallje, stellje, ein bollje, ein grannje, ei støunnj, reiddj, truddje (trudde). I bygdene på båe sider av Mjøsa er palataliseringa derimot så svak at ein står att med ein «rest», ein diftong-uttale: æille (alle), hæinn (han), mæinn (mann). Palataliteten har her flytta seg frå konsonanten til vokalen framfor. Jamfør Alf Prøysen: «Æille har et syskenbån på Gjøvik».

Uttalen av ord som hvit/kvit, hvine/kvine splittar området. Innafor det indre austlandske området finn ein uttalen vit i heile Akershus, på Ringerike og i det meste av Solør. Nord for dette området, og såleis i det det meste av opplandsk, er uttalen kvit. Spørjeord som i skriftmålet har hv eller kv, følgjer ikkje dette mønsteret. Det heiter (h)å (kva), håkken (kven). Tradisjonelt har det også funnest ein tredje uttale av hv-sambandet, nemleg gvit og gvass (kvass). Denne uttalen finn ein einskilde stader mellom områda med vit og områda med kvit. Uttalen gvit og gvass er i dag stort sett borte, og er erstatta med vit og vass.

I opplandsmåla blir g uttalt som j etter r og tykk l: kørj (korg), æLj (elg), hæLj (helg).

All opplandsk har tostava former i bestemt form fleirtal av hankjønnsorda: æille gutta, æille bila, æille hesta. I hokjønnsorda heiter det æille æLven, æille sien (sidene). I ubestemt fleirtal er endinga -er vanleg, jamfør hankjønnsorda biler, hester, gutter, og hokjønn bygder, viser. Også nokre inkjekjønnsord får ending i fleirtal: bryner, bLaer, trer, kner (kne). I Solør har ein i tillegg -er i ord som huser, fater, gLaser. Jamvektssubstantiva tar med seg «jamvektsformene» inn i fleirtal, jamfør hankjønn: ein påsa – påsån – påsår – påsåa oghokjønn: ei viku – vikun – vikur – vikun.

Nemneformene nedanfor gjeld ubestemt eintal, bestemt eintal, ubestemt fleirtal og bestemt fleirtal. Dativformene er bestemte former i eintal og fleirtal.

• hest – hesten – hester – hesta
• Dativ: hesta – hestom
• time – timen – timer- tima
• Dativ: tima – timom
• hana – hanan – hanar – hana-a
• Dativ: hana-a – hanaom
• bygd – bygda – bygder – bygden
• Dativ: bygden – bygdom
• vise – visa – viser – visen
• Dativ: visen – visom
• viku – viku-a – vikur – vikun
• Dativ: vikun – vikom
• hus – huse – hus – husa
• Dativ: husi – husom