opplandsmål

Jamning er eit fenomen som er knytt til vokalane i dei tostava orda av jamvektstypen. Vokalane i første og andre stavinga påverkar kvarandre (assimilasjon). I delar av opplandsk får ein ved jamning former som å båkå, den såmmå (pronomen), ein hånå, ein mågå. Ein «nyare» -å i endinga har farga vokalen i den første, trykksterke stavinga. Også former med a-a er vanlege i opplandsk: å baka, den samma, ein hana, ein maga.

Tostava ord som i gammalnorsk hadde vokalen -i eller -e i første stavinga, får som regel vokalane æ-a i opplandsk: å væta, å læva, å læsa (lesa), bæra, stæLa, skjæra. Jamninga aukar på nordover på Austlandet, med former som å kåmmå, ein næva, ei stuggu.

Dialekten i Solør og Odalen er kjend for å ha det særtrekket me kallar itakisme. Denne nemninga står for at y-lyden blir borte og folk brukar vokalen -i i staden for y-en. Dette fenomenet finn ein også andre stader i landet (og i islandsk), men Solør-Odalen er det største området i Noreg der dette er vanleg. Ein hermer etter folk frå Solør-Odalen når dei seier «det kriper siv stikke dir på riggen din Siver». Ord som ei dyne og dine (pronomen) lyder likt.

Noko av det som skil norsk språk frå svensk og dansk, er at norsk har diftongar i ord som stein, graut og øy, medan svensk og dansk har enkle lydar, for eksempel svensk sten, grøt og ø. Denne forenklinga av diftongane (monoftongeringa) går inn på norsk område, og det er stroka som ligg nærast Sverige, som har fenomenet, og mest er det av dette i Østerdalen, der det heiter sten, fet, bLøt, stør (staur), løse (løyse), røs (røys) og så bortetter. Også i delar av opplandsk finn ein forenkling av diftongane, i til dømes ord som drømm, flåmm, drømme, kjøre, høre, hem, heme. I nokre av Hedmarks-bygdene heiter det grøt, høk (hauk), mør (maur) og sten. Nyare ord får diftong, jamfør uttalen av ord som streik og pause.

Dei opplandske dialektene har, som det meste av norsk talemål, to tonelag. Desse kallast tonem 1 og tonem 2. Tonelaga kan skilja ord frå kvarandre, jamfør ordparet bønder (tonem 1, fleirtal av bonde) og bønner (tonem 2, fleirtal av ei bønne), huse (huset, tonem 1) og å huse (verb, tonem 2).

Den musikalske utforminga (intonasjonen) av kvart tonem varierer i norsk. Me snakkar då om tonegangen i orda. Tonegangen kjem klarast fram i ord som soLa, boka, døra (tonem 1-ord). I opplandsk som elles i austnorske mål har slike ord låg tone først i ordet, og tonen stig mot slutten av ordet, kalla lågtone. I det vestnorske målområdet har slike ord høg tone først i ordet, og tonen fell deretter mot slutten av ordet, kalla høgtone. Grensa mellom tonegangen høgtone og lågtone går ved Lillesand på Agder.

Opplandsmåla har tjukk l av gammalnorsk l og av gammalnorsk rð: soL, bLo og haL (hard), gaL (gard).

Palatalisering av dentalar er eit målmerke som finst i opplandsk. Det er i dei områda av det indre Austlandet som ligg nærast Trøndelag, at palataliseringa er mest utbreidd. I Nord-Solør er det «vanleg» palatalisering: kallje, stellje, ein bollje, ein grannje, ei støunnj, reiddj, truddje (trudde). I bygdene på båe sider av Mjøsa er palataliseringa derimot så svak at ein står att med ein «rest», ein diftong-uttale: æille (alle), hæinn (han), mæinn (mann). Palataliteten har her flytta seg frå konsonanten til vokalen framfor. Jamfør Alf Prøysen: «Æille har et syskenbån på Gjøvik».

Uttalen av ord som hvit/kvit, hvine/kvine splittar området. Innafor det indre austlandske området finn ein uttalen vit i heile Akershus, på Ringerike og i det meste av Solør. Nord for dette området, og såleis i det det meste av opplandsk, er uttalen kvit. Spørjeord som i skriftmålet har hv eller kv, følgjer ikkje dette mønsteret. Det heiter (h)å (kva), håkken (kven). Tradisjonelt har det også funnest ein tredje uttale av hv-sambandet, nemleg gvit og gvass (kvass). Denne uttalen finn ein einskilde stader mellom områda med vit og områda med kvit. Uttalen gvit og gvass er i dag stort sett borte og er erstatta med vit og vass.

I opplandsmåla blir g uttalt som j etter r og tykk l: kørj (korg), æLj (elg), hæLj (helg).

All opplandsk har tostava former i bestemt form fleirtal av hankjønnsorda: æille gutta, æille bila, æille hesta. I hokjønnsorda heiter det æille æLven, æille sien (sidene). I ubestemt fleirtal er endinga -er vanleg, jamfør hankjønnsorda biler, hester, gutter, og hokjønn bygder, viser. Også nokre inkjekjønnsord får ending i fleirtal: bryner, bLaer, trer, kner (kne). I Solør har ein i tillegg -er i ord som huser, fater, gLaser. Jamvektssubstantiva tar med seg «jamvektsformene» inn i fleirtal, jamfør hankjønn: ein påsa – påsån – påsår – påsåa og hokjønn: ei viku – vikun – vikur – vikun.

Nord og aust i det opplandske målområdet (frå Toten og nordover) har det tradisjonelt vore bruk av levande dativ. Døme på dativformer er: i bila, på låva, oppi lin (lia), i visen, i stugun, i fjøsi. I Mjøsbygdene kan dativ eintal heita: i bLan, i tren, i knen. Dativ fleirtal endar i opplandsk på -om: i bilom, i husom, i liom.

Eksempel på setningar med dativbruk: «je møtte deinnj kara i går», og «je var så reddj honom å hestom», «a Kari serverte kånga å biskopa». Jamfør også Alf Prøysen: «..den har je hengt ut åt dottera på garda, som er neri dala på kino i kveld. Kjæm du i kveld er det lys oppi tråppen.» I dag står dativformene svakt i fleire av dei opplandske måla.

Bygdene nord for Hadeland, Romerike og Solør har r-laust presens av sterke verb: bLæs, græv, søv. Hadeland, Nord-Romerike og Solør har som regel både omlyd (vokalskifte) og endinga -er: bLæser, græver, søver, græter, skriver, bryter. Sterke verb har i-ending i partisippet: har skrivi, har krøpi, fønni, søtti, eti.

Opplandsk er hovudområdet for vokalreduksjon i preteritum – og partisippformer av a-verb, med former som kaste og sykle. Jamfør bøyinga: å sykle – sykle(r) – sykle – har sykle. Eksempel henta frå Alf Prøysen: «Og jinta gikk i sønnavind, og svinse og svæinse i stasen sin.» A-verba av jamvektstypen held likevel på a-bøyinga: å baka – baka(r) – baka – har baka.

Formene je og vi er vanlege i 1. person eintal og fleirtal. I 3. person eintal finn ein formene hænn eller hæinn og hu eller ho. Objektsforma i hokjønn heiter henne eller henner. I området med dativ er dativforma n i hokjønn og a i hankjønn: «Du lyt føtæLja a OLa å n Kari åssen dæ ska jøras» (Toten). I 2. person fleirtal finst det ulike former i opplandsmåla: de, di, dø, dere, dår og dekk. I 3. person fleirtal er forma domm vanleg.