midlandsmål

Midlandsmål er ei samlenemning på dialektene i dei vestlege austnorske fjelldalane frå Telemark i sør til Nord-Gudbrandsdal i nord. Midlandsk høyrer inn under det austnorske jamvektsområdet, og har kløyvd infinitiv og andre austnorske særdrag.

Namnet midlandsk refererer til den geografiske plasseringa midt i Sør-Noreg. Men namnet kan også visa at talemålet her ligg midt mellom austnorsk og vestnorsk. På den eine sida har midlandsk ei rekkje karakteristiske austnorske trekk (til dømes kløyvd infinitiv og tykk l), og på den andre sida ein del språktrekk som peikar vestover mot det vestnorske målområdet. I midlandsmåla finn vi en god del arkaiske trekk som stammar frå norrønt.

Vokalovergangen o > ø finst i fleire midlandsmål. I Numedal, Hallingdal og Valdres heiter det ein køpp, ein støkk, ein køst (kost). I vesttelemålet finst ö‑vokalen i ord som köl, lök, sköt, og er eit eige fonem, som er skild frå ø og å.

I trykklett stilling har midlandsk ofte fleire vokalfonem enn det som er vanleg i andre austnorske dialekter. I Hallingdal heiter det til dømes i infinitiv å kjøyre, med vanlig -e, medan presens eg kjøyré endar på ein trong, «skarp» -é.

Vokalane -o og -u har i mykje av midlandsk «europeisk» uttale. Det vil seie at dei har halde på ein meir open og meir bakre uttale enn det som er vanleg i dei andre austnorske dialektene.

Heilt nord i det midlandske området (Nord-Gudbrandsdalen) finn vi ein stavingstype som elles er blitt borte i alle andre norske dialekter. Her i Gudbrandsdalen eksisterer framleis korte trykksterke stavingar. Denne spesielle stavingstypen inneheld både kort vokal og kort konsonant, slik det var i gammalnorsk i mange ord. Ord der dette kjem fram, er mellom andre: eit bel, eit hål (hol), eit sjen (skin) og eit vet, sjå artikkel om gudbrandsdalsmålet.

Heile det midlandske området har tykk l både der skriftmålet har l og der det har rd. Det heiter såleis ei soL og ein gaL (gard). Berre Vang i Valdres skil seg ut ved å ha tykk l berre i typen soL og bLo (blod), sjå artikkel om valdresmålet.

Valdres og Hallingdal held på ld, nd og mb i ord som kveld, land og lamb (eit lam), der andre austlandske mål har assimilasjon til ll, nn og mm. Konsonantsambandet rn er differensiert til dn i Hallingdal og Valdres, også dette eit trekk som peikar vestover. Sjå artikkel om dialekter i Hallingdal.

Et særtrekk ved midlandsk er elles at dette målområdet har halde oppe alle dei tre norrøne fullvokalene -a, -i og -u i trykklett stilling. Dette kjem fram i fleirtal av substantiva: fleire hesta(r), fleire bygdi (r) og fleire visu(r) eller vis(o)r.

Så langt nord som til og med Valdres har omlydssubstantiva fleirtalsformer på a(r), som bøka(a), bønda(r), henda(r) og tenga(r).

Substantivbøyinga i eit midlandsmål kan sjå slik ut (Hallingdal):

ein hest – hesten – hesta - alle hestadn

ein hane – hanin – hana – alle hanadn

ei bygd – bygdi – bygdi – alle bygdidn

ei vise – visa – viso – alle visudn

eit vatn – vatnæ – vøtn – alle vøtné

En del inkjekjønnsord får vokalveksling frå eintal til fleirtal, jamfør at orda band, land, skaft og vatn i til dømes hallingmålet har fleirtalsformer som bønd, lønd, skøft og vøtn. I tillegg til dei oppsette substantivformene kjem dativformer, sjå nedanfor.

Dativbøying av substantiv og pronomen finst i den nordlege delen av det midlandske målområdet, det vil seia i halling-, valdres- og gudbrandsdalsmålet. Dativbøying er mest brukt etter preposisjonar (vera på støle) og når substantivet står som omsynsledd (gje gute mat). Sjå fleire eksempel på dativbruk i til dømes artikkelen om hallingmålet.

Partisipp av sterke verb ender på ‑i (etter i) og -e (etter andre vokalar): har biti, har fare. Dette gjeld ikkje Valdres, som har -e i alle slike former.

I delar av midlandsmåla (Hallingdal og Valdres) finn ein det arkaiske trekket fleirtalsbøying av verb. Verbet i setninga får då ulik form etter som subjektet står i eintal eller fleirtal, jamfør Valdres: eg tek, men me taka (nåtid).

Midlandsmåla har i 1. person eintal forma eg og i fleirtal forma me, med unntak av Gudbrandsdalen, som har oss eller åss i fleirtal, både som subjekts- og objektsform. I 3. person fleirtal har midlandsmåla dei, men Gudbrandsdalen skil seg ut også her, med forma dømm i 3. person fleirtal.

Midlandsmåla er ein del av Noreg som lenge låg utanfor dei store samferdselsårene. Desse dialektene heldt lenge på mange tradisjonelle særtrekk som var utjamna andre stader. Midlandsmåla er i dag i endring, og somme stader i kraftig endring. Fleire studiar dei seinare åra har vist at særleg yngre språkbrukarar i fleire midlandske område legg bort mange av dei tradisjonelle språktrekka. For desse unge er skiftet vekk frå dialekten så gjennomgripande at resultatet blir nærast eit urbant, bokmålsnært austlandsk talemål (jamfør Mæhlum og Røyneland 2012). Denne utviklinga går raskast i byer og tettstader som Lillehammer, Rjukan, Geilo, Hemsedal, Fagernes og Otta.

Særtrekk frå dei midlandske dialektene var grunnlaget for den skriftnormalen av landsmålet (nynorsken) som blei kalla midlandsmålet eller midlandsnormalen, og som blei utarbeidd av Rasmus Flo i 1898 i samarbeid med Arne Garborg. Dette blei gjort i samband med arbeidet i rettskrivingsnemnda same året. Flo og Garborg sat i denne nemnda saman med Marius Hægstad.

Viktige trekk ved midlandsnormalen var å sløyfa -t i bestemt eintal av inkjekjønnsorda (for eksempel dette barne), vidare hadde midlands-normalen kløyvd infinitiv (fara, men kaste), og «den norske treklangen», dvs. ei fordeling av -a, -i og -u i substantivbøyinga. Ved landsmålsreforma i 1901 blei «Hægstad-normalen» hovudform (ein normal som låg nærare Aasen-normalen), medan midlandsmålet til Flo og Garborg blei tillaten i skulen som sideform. I litteraturen blei midlandsmålet brukt av Garborg og av einskilde andre, men stod aldri sterkt. Tanken var at midlandsdialektene best representerte variasjonen i norske dialekter, og at midlandsnormalen derfor best kunne samla dei ulike variantane som var i bruk i landsmålet (nynorsken). Det er i dagens nynorsk berre få spor etter midlandsnormalen frå 1998.

• dialektbruk i Noreg
• dialekter i Noreg
• dialekter i Noreg – inndeling
• endringar i norske dialekter i dag
• dialekter i Telemark
• dialekter i Hallingdal
• dialekter i Valdres
• dialekter i Gudbrandsdalen

• Kolsrud, Sigurd (1974) : Nynorsken i sine målføre. Oslo: Universitetsforlaget.
• Mæhlum, Brit og Røyneland, Unn (2012): Det norske dialektlandskapet. Oslo: Cappelen Damm.
• Skjekkeland, Martin (2005): Dialektar i Noreg. Kristiansand: Høyskoleforlaget.
• Venås, Kjell: Fjell- Noreg (om midlandske dialekter). I Jahr, E.H. red. (1990): Den store dialektboka. Oslo: Novus.