midlandsmål

Heilt nord i det midlandske området (Nord-Gudbrandsdalen) finn vi ein stavingstype som elles er blitt borte i alle andre norske dialekter. Her i Gudbrandsdalen eksisterer framleis korte trykksterke stavingar. Denne spesielle stavingstypen inneheld både kort vokal og kort konsonant, slik det var i gammalnorsk i mange ord. Ord der dette kjem fram, er mellom andre: eit bel, eit hål (hol), eit sjen (skin) og eit vet.

• Les meir i artikkelen om gudbrandsdalsmålet.

Heile det midlandske området har tjukk l både der skriftmålet har l, og der det har rd. Det heiter såleis ei soL og ein gaL (gard). Berre Vang i Valdres skil seg ut ved å ha tjukk l berre i typen soL og bLo (blod).

• Les meir i artikkelen om valdresmålet.

Valdres og Hallingdal held på ld, nd og mb i ord som kveld, land og lamb (eit lam), der andre austlandske mål har assimilasjon til ll, nn og mm. Konsonantsambandet rn er differensiert til dn i Hallingdal og Valdres, også dette eit trekk som peikar vestover.

• Les meir i artikkelen om dialekter i Hallingdal.

Dei midlandske dialektene har, som det meste av norsk talemål, to tonelag. Desse tonelaga kallast tonem 1 og tonem 2. Tonelaga kan skilja ord frå kvarandre, jamfør ordparet bønder (tonem 1, fleirtal av bonde) og bønner (tonem 2, fleirtal av ei bønne), huse (huset, tonem 1) og å huse (verb, tonem 2).

Den musikalske utforminga (intonasjonen) av kvart tonem varierer i norsk. Me snakkar då om tonegangen i orda. Tonegangen kjem klarast fram i ord som soLa, boka, døra (tonem 1-ord). I midlandsk som elles i austnorske mål har slike ord låg tone først i ordet, og tonen stig mot slutten av ordet, kalla lågtone. I det vestnorske målområdet har slike ord høg tone først i ordet, og tonen fell deretter mot slutten av ordet, kalla høgtone. Grensa mellom tonegangen høgtone og lågtone går ved Lillesand på Agder.

Midlandsmåla har det som blir kalla kløyvd ending i bestemt form eintal av hokjønnsord, slik at dei sterke og dei svake hokjønnsorda har ulike endingar. I dei sterke kan det heita denne døre og denne soLe, eller døri og soLi. Dei svake hokjønnsorda som hadde lang rotstaving i norrønt, har -a i bestemt form eintal: denne visa og denne kista. Dei svake med kort rotstaving i norrønt får ending på -o: denne viko og denne fLugo. Slik kløyvd ending i hokjønnsorda er eit språktrekk som utgjer eit markert skilje mot flatbygddialektene på Austlandet.

Et særtrekk ved midlandsk er elles at dette målområdet har halde oppe alle dei tre norrøne fullvokalene -a, -i og -u i trykklett stilling. Dette kjem fram i fleirtal av substantiva: fleire hesta(r), fleire bygdi(r) og fleire visu(r) eller vis(o)r.

Så langt nord som til og med Valdres har omlydssubstantiva fleirtalsformer på a(r), som bøka(r), bønda(r), henda(r) og tenga(r).

Substantivbøyinga i eit midlandsmål kan sjå slik ut (Hallingdal):

ein hest – hesten – hesta - alle hestadn

ein hane – hanin – hana – alle hanadn

ei bygd – bygdi – bygdi – alle bygdidn

ei vise – visa – viso – alle visudn

eit vatn – vatnæ – vøtn – alle vøtné

Ein del inkjekjønnsord får vokalveksling frå eintal til fleirtal, jamfør at orda band, land, skaft og vatn i til dømes hallingmålet har fleirtalsformer som bønd, lønd, skøft og vøtn. I tillegg til dei oppsette substantivformene kjem dativformer, sjå nedanfor.

Dativbøying av substantiv og pronomen finst i den nordlege delen av det midlandske målområdet, det vil seia i halling-, valdres- og gudbrandsdalsmålet. Dativbøying er mest brukt etter preposisjonar (vera på støle) og når substantivet står som omsynsledd (gje gute mat). Sjå fleire eksempel på dativbruk i til dømes artikkelen om hallingmålet.

Partisipp av sterke verb endar på ‑i (etter i) og -e (etter andre vokalar): har biti, har fare. Dette gjeld ikkje Valdres, som har -e i alle slike former.

I delar av midlandsmåla (Hallingdal og Valdres) finn ein det arkaiske trekket fleirtalsbøying av verb. Verbet i setninga får då ulik form etter som subjektet står i eintal eller fleirtal, jamfør Valdres: eg tek, men me taka (nåtid).

Midlandsmåla har i 1. person eintal forma eg og i fleirtal forma me, med unntak av Gudbrandsdalen, som har oss eller åss i fleirtal, både som subjekts- og objektsform. I 3. person fleirtal har midlandsmåla dei, men Gudbrandsdalen skil seg ut også her, med forma dømm i 3. person fleirtal.