samansetning - språkvitskap

Samansetningar kan delast i fleire typar på grunnlag av tydingsrelasjonen mellom ledda, og dette er ei vanleg inndeling:

• attributive samansetningar, som jakthund, undertøy og himmelhøg.
• subordinative samansetningar, som søppelkøyrar og treskjerar.
• koordinative samansetningar, som jegersamlar, svensknorsk og gulgrøn.

I attributive samansetningar modifiserer attributten hovudet. Ein jakthund er ein hund som blir brukt til jakt, undertøy er ein type tøy som blir brukt under (innanfor) anna tøy, himmelhøg er noko som er så høgt at det (nesten) når opp til himmelen.

I subordinative samansetningar er attributten eit argument, oftast eit objekt, til verbet i hovudet. Ein søppelkøyrar er ein som køyrer søppel, ein treskjerar er ein som skjer figurar eller ornament i tre.

I koordinative samansetningar er ledda sidestilte, og det finst ikkje nokon skilnad mellom attributt og hovud. Ein jegersamlar er ein som er både jeger og samlar, ein gulgrøn farge er både gul og grøn, og kunne like gjerne kallast grøngul.

Det er òg vanleg å operere med ein fjerde samansetningstype, eksosentriske samansetningar, som raudstrupe og brunskjorte. Ein raudstrupe er ikkje ein raud strupe, men ein fugleart med raud strupe, og ei brunskjorte er ikkje ei brun skjorte, men ein person som typisk går med brun uniformsskjorte, nærmare bestemt ein soldat i tysk nazistisk stormtropp. Desse samansetningane kan reknast som attributive samansetningar som er nytta metonymisk.

Samansetningar er vanleg i språk over heile verda, men finst ikkje i alle språk. Innanfor den indoeuropeiske språkfamilien er samansetningar mellom anna vanlege i germanske språk og gresk, men lite brukte i romanske og slaviske språk. Samansetningar er òg vanlege i uralske språk, som dei samiske språka og finsk. Dei kinesiske språka, som mandarin, har mange samansetningar.

Som nemnt i innleiinga er ei samansetning eit ord som typisk er bygt opp av to eller fleire ord som også kan brukast kvar for seg. Dette er den typiske samansetninga, og det finst norske ord som vi reknar som samansetningar sjølv om ikkje ledda utan vidare kan brukast kvar for seg. Nokre viktige unnatak kan kallast (1) bringebær-typen, (2) breiskuldra-typen og (3) kongsgard-typen:

1. Substantivet bringebær analyserer vi som ei samansetning med forleddet bringe- og etterleddet -bær, trass i at det ikkje finst noko sjølvstendig ord som svarer til forleddet bringe-. Vi reknar likevel bringebær som ei samansetning fordi det kan seiast å ha same struktur som klare samansetningar blåbær og jordbær.
2. Adjektivet breiskuldra reknar vi òg som ei samansetning, med forleddet brei- og etterleddet skuldra, trass i at det ikkje finst noko adjektiv skuldra. Leddet skuldra har ei lydleg form som eit ord og ei tyding som eit ord, ikkje som eit suffiks.
3. Substantivet kongsgard reknar vi som ei samansetning, med forleddet kongs- og etterleddet gard, trass i at kongs- ikkje finst som sjølvstendig ord. Denne tredje typen er vanlegare enn bringebær-typen og breiskuldra-typen, og andre døme er barnehage, gudshus og kronprins. Det typiske ved desse samansetningane er at forleddet står i ei særskild samansetningsform som skil seg litt frå det tilsvarande sjølvstendige ordet: Kongs- skil seg litt frå konge, barne- skil seg litt frå barn, guds- [gʉts] skil seg litt frå gud [gʉːd], kron- skil seg litt frå krone.