dialekter i Setesdal

Dialekta i Setesdal er kjend for å ha eit «rikt» vokalsystem – eit system som kan verka komplisert for ein person som ikkje oppvaksen i dalen. I denne dialekta skil ein mellom vokalane i høve til om dei var korte eller lange i norrønt. Dei norrøne korte vokalane har ein nokså skriftnær uttale, jamfør desse døma på gamle korte vokalar: ait bil (eit bel, ei stund), ait vit (vet), døme: det va alli mæ vitæ, det an arbeidd. Andre døme: a vike (ei veke), an hyl'e (hyl, stillestånde vatn i bekk), fyre (før), døme: eg må få gjort det fyre jol, å ete (ete), døme: ete ò skuffæ = ete eit enkelt måltid.

Vokalar som var lange i norrønt, har endra seg mykje i setesdalsdialekta ved at dei er diftongerte, som betyr at vokalane har blitt diftongar. I Valle seier ein for eksempel å beite (bita), å suyne (syna), a muyr (ei myr), ait heus (hus) og søyt’e (søt).

At norrøne korte og lange vokalar har gjeve ulike resultat i setesdalsdialekta, ser ein av døme som å beite (bíta, lang vokal i norrønt) og ait bit (eit bit, kort vokal i norrønt), døme: der æ godt bit i dei nívæ (der er godt bit i den kniven). Andre døme på slik motsetnad er det når dialekta skil mellom å leive (å liva 'verna', av norrønt hlífa, lang vokal) og å live (å leva, av norrønt lifa, kort vokal). Tilsvarande er det med å veike (å vika 'bøya under', norrønt víka, lang vokal) og a vike (ei veke, norrønt ei vika, kort vokal).

Dei opphavlege diftongane har også endra seg, det heiter laus (laus), laiv (Leiv), haim (heim), jamfør dømet av å haim va' a dagsraise (å gå dit og heim att var ei dagsreise).

Den norrøne konsonanten ð (stungen d) har blitt til vokalen i, jamfør at norrøn aðrir (andre) blir til aire og stoðul (ein støl) blir til an støyl’e, og tilsvarande i liknande ord.

Ein markert konsonantovergang i setesdalsmålet er overgangen frå norrøn ll til dd (same overgangen finn ein også i Vest-Telemark og i indre delar av gamle Vest-Agder). Døme på dette fenomenet er: fjødd (fjell), adde (alle), kjeddare (kjellar), eisemadde (einsamal, aleine) og andre. Når det kjem ein konsonant etter ll, blir det ikkje overgang til dd, jamfør ordpara fudd'e, men fulltakande, stadden (stallen), men stalldynni, fjødd, men fjallskar og så bortetter.

Konsonantsambanda nd, ng og mb står ved lag i dialekta utan å bli assimilerte (ein høyrer d, g og b), jamfør døma: landet, lengje, ait lamb.

ft blir til pt: ait skapt (eit skaft), ait lopt (eit loft), å sipte (skifta), å jipte seg.

fs blir til ps: lepse (lefse), å glepse (glefsa), ups (ufs).

Konsonanten l fell bort føre k, g, v, m og p når vokalen framfor er forlengd, jamfør desse døma: foukk (folk), mjåkk (mjølk), ei sygje (sølje). Andre døme er: an håv’e kåv’e (ein halv kalv), ai hæg (helg), an hómi (holme), an stoppi (stolpe). Det gjeld også orda sjave og sjòv (sjølv), døme: han gjorde de sjav’e (hankjønn), men hu gjorde de sjòv (hokjønn).

Konsonanten k fell bort framfor -n: a naive (kniv), ait ne (kne), a napp'e (knapp), å neppe (kneppe).

Både bortfallet av l framfor k, g, v, m, p og av k framfor n i setesdalsmålet minner om tilsvarande utvikling i engelsk, jamfør engelsk uttale av ord som folk, calm, half, knife og knee med fleire. Denne likskapen kan ikkje forklarast som (eldre) kontakt mellom engelsk og talemålet i Setesdal, men må sjåast som ei sjølvstendig lydutvikling i kvart av desse språksystema.

Særmerkt i setesdalsdialekta er kvantitetstilhøva i stavinga. I motsetnad til det som er vanlig elles i norsk, er norrøn overlang staving halden oppe, slik at både vokal og konsonant i same staving kan ha lang kvantitet, til dømes i orda noutt (natt) og toutte (tykte).

Substantiva har tre ulike endingar i fleirtal. Sterke og svake hokjønnsord har ulik ending i bestemt form eintal og i ubestemt og bestemt form fleirtal. Bøyinga er slik:

• an geut’e – den geuten – flaire geuta – adde (alle) geutan
• ai skål – den skælei – flaire skåli – adde skålin
• ai kjyrkje – den kjyrkja – fleire kjyrkju – adde kjyrkjun
• ait vatn – de vatne – fleire votn – adde votnei

I nokre hankjønnsord ser ein at den norrøne r-en står ved lag i dialekta i ord som a ljår,e (ljå), mykje snjor'e, a stour'e skor'e (ein stor sko).

Setesdalsdialekta har kasta r-en i ubestemt fleirtal av substantiva (fleire geuta), men held på r-ending i presens av svake verb: «eg ventar i tvai daga, men så køyrer eg.»

Ein del ord har vokalskifte frå eintal til fleirtal, til dømes vott'e fleire vetti, vodd'e fleire veddi, stoul'e fleire støli, spon (skei) fleire spøni, ljår'e (ljå) fleire ljæ og andre.

Som i andre norske bygder og tettstader skjer det i dag også endringar i setesdalsmålet. Dei generelle årsakene til at dialektene endrar seg, er oftast å finna i den moderne samfunnsutviklinga. Særmerkt for utviklinga i Setesdal i dag er at folk både flyttar og pendlar meir enn før. Hovden, øvst i Setesdal, er et stort senter for turisme. Her høyrer ein mange dialekter, og dette er nok med og påverkar dialekta til bygdefolket i dalen.

Ein viktig faktor bak dialektendringane i Setesdal er også at mange born nå er ein større del av dagen i barnehage og skule, noko som gjer at foreldra (og besteforeldra) ikkje blir så viktige språklege førebilete som dei var før.

Eit resultat av det som er nemnt her, er at mange av dei unge som veks opp Setesdal i dag, ikkje snakkar det gamle setesdalsmålet. Mange unge snakkar nok «dalmålet» heime, men i lag med vener i bygda brukar dei eit meir avslipt (normalisert) talemål.

Dei største endringane i ungdommen sitt talemål finn me i sjølve ordtilfanget. Ord frå det gamle arbeidslivet, til dømes frå handverk og jordbruk, blir borte. Nye ord kjem inn, og oftast dekkjer dei nye orda namn på nye ting og omgrep: pizza, burger, boots, harddisk, sørvar (data), display, iPhone, selfie, å sagge og så bortetter.

Ein del av dei tradisjonelle meir arkaiske språkdraga i dialekta, som er nedarva frå norrønt, blir ofte borte. Det gjeld blant anna bruken av kasusen dativ. Eldre folk seier benkjen æ fein'e (subjektsform), men hu sat på bænkjæ (dativ). Dei unge seier hu sat på bænken (utan dativ).

Skifte av verbalform frå eintal til fleirtal når subjektet er i fleirtal, høyrer med til dialekta. Det heiter i det tradisjonelle målet eg stende (eg står), eintal, men mi stande (me står), fleirtal. Denne vekslinga i verbform frå eintal til fleirtal blir i dag borte.

• dialekter i Norge
• dialekter på Agder
• dialekter i Aust-Agder
• Setesdal
• endringar i norske dialektar i dag

• Hannaas, Torleif: «Sætesdals-målet». I: Norske Bygder I. Bergen: J. Grieg, 1921.
• Syvertsen, Ole Bernt: «Egdemål». I: Alf Kristiansen (red.): Norske Bygder. Agder. Oslo: Gyldendal, 1977.
• Skjekkeland, Martin: Dialektlandet. Kristiansand: Portal forlag, 2010.
• Torp, Arne: «Hvor er Sørlandet – og hva er sørlandsk?». I: Jahr (red.) 1990, Ernst Håkon Jahr (red.): Den store dialektboka. Oslo: Novus, 1990.
• Valle-mål: http://www.vallemal.no/main.jsp