Rettskrivingsreforma av 1938

Den nye rettskrivinga var meint å fremme ei tilnærming mellom målformene (sjå samnorsk) og samtidig redusere talet på valfrie former i begge. Det vart klart under arbeidet at desse to målsettingane ikkje utan vidare kunne sameinast.

Ei tilnærming som skulle skje gradvis over tid, gjorde ein ganske utstrekt valfridom uunngåeleg; det var snakk om å venne språkbrukarane til å sjå og etter kvart ta i bruk nye (sett av) skrivemåtar og former. Dette innsåg både rettskrivingsnemnda og politikarane. Valfridommen i 1917-rettskrivinga måtte altså i all hovudsak førast vidare, i høgda reduserast noko. Men måten det var gjort på i 1917, å lage ein moderat normal med obligatoriske endringar og ein radikal normal med såkalla valfrie endringar, var openbert ikkje heldig. Rettskrivinga av 1938 fekk derfor ein annan struktur.

Det vart utarbeidd ein slags kjernenormal, som snøgt fekk namnet læreboknormal fordi han omfatta dei formene som kunne brukast i lærebøker for skulen. Det skulle vere ein fullstendig språknormal som også inneheldt ein del valfridom, men mindre enn 1917-rettskrivinga.

Dei formene som læreboknormalen omfatta, vart kalla hovudformer. Denne normalen vart supplert med ganske mange valfrie former med lågare status enn hovudformene; dei vart kalla sideformer. Dei skulle kunne brukast av skuleelevar i deira skriftlege arbeid, men ikkje i lærebøker.

Sideformene hang ikkje saman slik at dei kunne utgjere ein separat normal, dei kunne veljast enkeltvis av elevane. Av desse var det både tradisjonelle former som tidlegare hadde vore i vanleg bruk, men som no fekk redusert status, og nye tilnærmingsformer som ein meinte kunne styrke seg i framtida, men som ein enno ikkje vurderte som sterke nok i bruken til at dei kunne takast inn i læreboknormalen. Tanken var med andre ord at denne rettskrivinga skulle vere eit steg på vegen, og ein gong i framtida følgjast av ei ny reform som skulle føre tilnærmingsprosessen vidare.

I ordlistene vart denne strukturen markert på den måten at hovudformene fekk normal oppføring, ofte i halvfeit skrift (men det var ulikt frå ordliste til ordliste), mens sideformene vart tilføydd i hakeparentes (klammer) med vanleg skrift. Dei vart derfor med tida også ofte kalla klammeformer. Døme på oppstillinga: køyra [kjøra] (nynorsk), seter [sæter] (bokmål).

Hovudpunkta i 1938-rettskrivinga for bokmål kan summerast opp slik:

1. Hokjønnsendinga -a vart obligatorisk i nesten tusen ord, særleg ord frå kvardagslivet, frå norsk natur og bygdeliv, og ord med «særnorsk» lydform. I tillegg vart a-endinga valfri jamsides -en i dei aller fleste ord som var hokjønn i nynorsk.
2. Inkjekjønnsord fekk obligatorisk -a i bestemt form fleirtal i ca. førti ord (barna, beina/bena, dyra, eventyra, garna, trolla o.a.); det gjaldt ikkje minst ord med «særnorsk» lydform (som banda i tillegg til det tradisjonelle båndene). I alle andre inkjekjønnsord som enda på konsonant vart a-endinga valfri.
3. Fortid av verb på -a vart gjort valfri i dei fleste verb som kunne ha det i nynorsk, og obligatorisk i verb med «særnorsk» lydform, som for eksempel mjølka, vatna, tjukna (ved sida av melket, vannet, tyknet). Men mange verb fekk valfrie former på -te: grøste, stønte, danste (ved sida av grøsset, stønnet, dansa/danset).
4. Adjektiv og verb med stammeutlyd på diftong fekk dobbeltkonsonant i bøyingsendingar. Såleis skulle adjektivet grei heite greitt i inkjekjønn (tidlegare greit), og verbet greie skulle bøyast greidde i preteritum og greidd i perfektum partisipp (tidlegare greide – greid).
5. Kløyvd infinitiv vart tillaten som sideform: være [væra], lese [lesa], men berre kaste, skrive. Elevane skulle da kunne fordele endingane -a og -e i samsvar med målføret sitt.
6. Talorda for 7 og 20 skulle skrivast sju og tjue.
7. Former med diftong vart innført i mange ord. Det var obligatorisk i for eksempel eik, reir, hauk, geip, naust, stein, bein, lauv (tidlegare ek, rede, høk, gjep, nøst, sten, ben, løv), og valfritt i til dømes rein og ren (adjektivet; dyret skulle berre heite rein(sdyr)), steik og stek, aleine og alene, heil og hel, leik og lek, laus og løs, løyse og løse.
8. Også mange andre enkeltord fekk ei form som låg nærare nynorsk og/eller dei fleste dialektane. Obligatoriske vart mellom anna fram, nå, etter, gjennom, mellom, snø, språk, sør, skip, vitenskap, atskille, kjøpmann, helvete (tidlegare heitte det eller kunne det heite frem, nu, efter, gjennem, mellem, sne, syd, sprog, videnskap, adskille, kjøbmann, helvede). Valfrie former vart for eksempel mjølk og melk, kol og kull, vogge og vugge, sjøl og selv, vatn og vann.
9. I fleire ord på ld og nd skulle ll og nn vere obligatorisk: foll, snill, funn, alminnelig (før: fold, snild, fund, almindelig). Slik skulle det òg vere i preteritum av tre modale hjelpeverb: kunne, skulle, ville (før: kunde, skulde, vilde).
10. Diftongen øi skulle heretter skrivast øy.
11. Formene mig, dig, sig, op vart endra til meg, deg, seg, opp.
12. Fleire framandord fekk ny fornorska skrivemåte, for eksempel sentrum og sykkel i staden for centrum og cykel.

Hovudpunkta i 1938-rettskrivinga for nynorsk kan summerast opp slik:

1. Endinga -a i bestemt form av hokjønn eintal og inkjekjønn fleirtal skulle vere obligatorisk i læreboknormalen, men formene på -i skulle framleis vere tillatne som sideformer: sola [soli], boka [boki], bygda [bygdi], husa [husi], epla [epli].
2. Fleirtal av svake hokjønnsord skulle ende på -er/-ene i læreboknormalen, mens -or/-one skulle vere tillatne som sideformer: viser – visene [visor – visone]. I ubestemt form eintal skulle desse orda no berre ha endinga -e: ei vise. Den tradisjonelle forma på -a, for eksempel ei visa, som hadde vore ”valfri” frå 1917, vart altså tatt bort.
3. Kløyvd infinitiv vart jamstilt med a-infinitiv i læreboknormalen, mens e-infinitiv vart ståande som tillaten sideform. I lærebøker skulle ein altså kunne bruke både mønsteret kasta – vera og mønsteret kaste – vera, men mønsteret [kaste – vere] skulle berre vere tillate for skuleelevar i deira skriftlege arbeid. Når det gjaldt fordelinga av endingane -a og -e i systemet med kløyvd infinitiv, vart det markert ved at dei verba som skulle ha -a vart sett opp i ei særskild liste, eller dei vart utheva med sperra skrift på oppslagsplass i sjølve ordlista. Dei verba som skulle ha -e (dei fleste) vart berre ført opp som ordinære oppslag.
4. Supinum i sterke verb (dvs. forma etter har/hadde) skulle heretter ha endinga -i i læreboknormalen, mens den tradisjonelle endinga -e skulle vere tillaten som sideform, for eksempel har/hadde funni [funne], komi [kome], skrivi [skrive], vori [vore].
5. Verb på -era, som studera, skulle få e-bøying; den tradisjonelle a-bøyinga vart tatt bort: studera – studerer – studerte – har studert (tidlegare: studerar – studera – har studera).
6. Somme andre verb fekk endra bøying eller skrivemåte, som få, gå og stå. Dei tradisjonelle presensformene fær, gjeng og stend vart dermed erstatta med får, går og står (som hadde vore valfrie alt frå 1917). I dei modale hjelpeverba som både i bokmål og nynorsk hadde vore skrivne kunde, skulde og vilde i preteritum, skulle det no berre skrivast kunne, skulle og ville. Somme valfrie former frå 1917 fekk halde fram som sideformer i den nye rettskrivinga, men fekk ikkje innpass i læreboknormalen. Det gjaldt endinga -er i presens av sterke verb, til dømes av bita: bit [biter], og koma: kjem [kjemer], og det gjaldt endinga -as for -ast i refleksiv- og passivformene av verbet, det skulle til dømes heite minnast [minnas].
7. Adjektiv på -en fekk inkjekjønnsform på -i jamstilt med den tradisjonelle forma på -e, og dessutan -ent som sideform, altså: huset er ope eller opi eller [opent]. I hokjønn skulle skuleelevar kunne bruke endinga -i: døri er [opi] – dersom dei gjennomførte i-endinga i hokjønnssubstantiv. I læreboknormalen skulle det berre heite døra er open. Det vart opna for eit tilsvarande system i hokjønn av perfektum partisipp av sterke verb: boka er skriven [boki er skrivi].
8. I mange ord vart det gjort endringar i vokalismen, mest slik at tradisjonelle høge vokalar vart erstatta med lågare i samsvar med både bokmål og vanleg austnorsk dialektuttale: Det skulle no skrivast for eksempel mellom, mørk, før, opp der ein før hadde skrive millom, myrk, fyrr, upp. Mellom og opp var da heilt nye kompromissformer som skulle erstatte mellem og op i bokmål, og millom og upp i nynorsk.
9. Eit steg bort frå tilnærminga vart gjort i nokre ord med diftong som i 1917 hadde fått valfri form med monoftong, som for eksempel drøm og høst ved sida av draum og haust. I 1938 vart draum og haust gjort obligatorisk igjen.
10. Pronomenforma me med valfri form vi vart erstatta med vi som eineform i læreboknormalen, men me fekk bestå som tillaten sideform.

Ei felles endring var at høvet til å bruke -r- i bestemt form fleirtal i nokre få ord (som bøkerne og bønderne), som var blitt ståande i 1917-rettskrivinga, no vart fjerna i begge målformene; det skulle heretter berre heite bøkene og bøndene. Dette var truleg alt for lengst gjennomført i den faktiske språkbruken (usus).