Rettskrivingsreforma av 1938 – Store norske leksikon

Eksempel på endringar i rettskrivinga som vart gjennomført frå 1938

Av Store norske leksikon.

Lisens: CC BY SA 3.0

Rettskrivingsreforma av 1938 var ei rettskrivingsreform som kom til å representere høgdepunktet på den statlege innsatsen for å fremme ei gjensidig tilnærming mellom bokmål og nynorsk med tanke på ei framtidig samansmelting i ei samnorsk målform. Reforma var eit forsøk på å gå vidare i den språkpolitiske retninga som var staka ut gjennom dei såkalla valfrie endringane i 1917-rettskrivinga.

Tanken var å basere seg på språkdrag med grunnlag i austnorsk folkemål både i bokmål og nynorsk. Rettskrivinga skulle ha to «normnivå»: Kjernen, også kalla læreboknormalen, bestod av hovudformer, som skulle brukast i lærebøker, og dei skulle supplerast med sideformer, som skulle vere tillatne for skuleelevar i deira skriftlege arbeid, men ikkje brukast i lærebøker.

Den viktigaste endringa i bokmål var innføringa av den bestemte artikkelen -a i mange hokjønnsord. Han var obligatorisk i ei rekke ord med folkeleg og kvardagsleg preg. I andre ord som på nynorsk var hokjønn, vart det tillate å bruke a-ending på bokmål ved sida av den tradisjonelle endinga -en. Også i verb vart -a no tillaten i mange fortidsformer ved sida av det tradisjonelle -et (kasta i tillegg til kastet). Endeleg vart skriftform og lydform i mange enkeltord endra i retning av den nynorske forma, enten obligatorisk (stein, fram, etter) eller valfritt (mjølk i tillegg til melk, vatn i tillegg til vann). Diftongen øi vart endra til øy i alle ord.

Den viktigaste endringa i nynorsk var gjennomføringa av endinga -a i sterke hokjønnsord og i fleirtal av inkjekjønnsord i læreboknormalen (boka, husa), men dei tradisjonelle formene på -i (boki, husi) vart sideformer og dermed tillatne for skuleelevar. Kløyvd infinitiv vart no gjort til jamstilt hovudform (kaste, men vera) ved sida av a-infinitiv (kasta, vera). Infinitiv på -e vart sideform (kaste, vere). I supinum av sterke verb (forma etter har/hadde) vart endinga -i hovudform mens det tradisjonelle -e vart sideform (har/hadde vori [vore] og funni [funne]). Også i nynorsk fekk mange enkeltord ein meir «austnorsk» skrivemåte (for eksempel mellom og mørk i staden for millom og myrk).

Bakgrunn

Knut Liestøl hadde vore medlem i nemnda som utarbeidde framlegget til det som skulle bli 1917-rettskrivinga. I 1934 var han kyrkje- og undervisningsminister (Venstre) og sette ned nemnda som fekk som oppgåve å lage framlegg til ny rettskriving for både nynorsk og bokmål. Nemnda fekk mellom anna i oppgåve å skape tilnærming mellom målformene «på norsk folkemålsgrunn».

Knut Liestøl

Av Ukjent.

Lisens: Avgrensa gjenbruk

Halvdan Koht var historikar, politikar, målmann og samnorskmann. Han hadde eit sosialt språksyn, og var oppteken av dei politiske spørsmåla rundt språk.

Halvdan Koht

Av Ukjent.

Lisens: Avgrensa gjenbruk

I boka Arbeidarreising og målreising kopla Halvdan Koht saman språkleg, kulturell og økonomisk frigjering for arbeidarar.

Boka Arbeidarreising og målreising

Av Halvdan Koht.

Lisens: Avgrensa gjenbruk

Tidleg i 1930-åra vart spørsmålet om ei ny rettskriving aktualisert på nytt. Det var fleire grunnar til det. Dragkampen mellom dei «obligatoriske» og dei «valfrie» formene innanfor bokmålet i 1917-rettskrivinga hadde enda med at dei obligatoriske hadde slått igjennom i bruken, mens dei valfrie (seinare kalla «radikale») i hovudsak var fortrengt.

I nynorsken hadde det oppstått ei meir generell kløyving mellom det tradisjonelle systemet, kalla i-målet etter bøyingsformene på -i i hokjønn eintal og inkjekjønn fleirtal (boki, husi), og eit meir landsomfattande system kalla a-målet etter dei alternative formene på -a (boka, husa). Parallelt med dette ekspanderte nynorsken stadig meir både i skulen og i offentleg språkbruk (der det i 1930 vart vedtatt ei lov om målbruk i statstenesta som slo fast prinsippet om jamstilling mellom målformene i den statlege språkbruken). Det danna seg eit såkalla «nynorsk kjerneområde» (bygdene på Vestlandet og eit randområde rundt som mellom anna omfatta Telemark og fjelldalane på Austlandet); der kom nynorsken til å dominere både i skulen, i bygdestyringa, i lokale medium og meir og meir allment i folks språkbruk i lokalsamfunna og på regionalt nivå. Såleis vart kløyvinga mellom to språkområde innanfor norsk meir og meir konsolidert.

Tre stortingsparti gjekk no inn for ei vidareføring av tilnærmingspolitikken: Arbeidarpartiet, Bondepartiet og Venstre. Desse partia hadde regjeringsmakta etter tur på 1930-talet, og saman utgjorde dei eit klart fleirtal på Stortinget. Arbeidarpartiet kom til å bli den tyngste drivkrafta for ei vidareføring av tilnærmingspolitikken med eit framtidig samnorsk skriftspråk som mål, ikkje minst gjennom innsatsen til professor (i historie) Halvdan Koht gjennom ei årrekke. Høgre stod derimot Riksmålsforbundet nær og var den viktigaste motkrafta mot tilnærmingspolitikken på Stortinget.

Eit moment som bidrog sterkt til at rettskrivingsspørsmålet no kom opp att, var utilfredsheita med den omfattande valfridommen i begge målformene. Dette gjaldt kanskje mest på nynorsksida, fordi den faktiske variasjonen i språkbruken var større der enn blant bokmålsbrukarane. Fram mot midten av 1930-talet vart dei avgjerande stega tatt i den prosessen som skulle føre til ei ny rettskriving for begge målformene. Det skjedde under ei Venstre-regjering, men den fall kort tid etterpå (1935), og ei Arbeidarparti-regjering under Johan Nygaardsvold dreiv prosessen vidare fram i dei følgjande åra.

Prosedyre

Det var ei Venstre-regjering under J. L. Mowinckel som i 1934 sette i gang arbeidet med ei ny rettskrivingsreform for begge målformene. Nemnda la fram ei tilråding tidleg i 1936. Ho vart sterkt omstridd, særleg i nynorskrørsla.

Tilråding om ny rettskrivning. 1936

Av Den departementale rettskrivningsnevnd av 1934.

Lisens: Falle i det fri (Public domain)

1938-rettskrivinga vart lagt fram for regjeringa og vedtatt der rett over nyttår i 1938. Ho vart gjort gjeldande frå sommaren det året. Det vart vedtatt å føre ho inn i småskulen straks, i statsforvaltninga frå nyttår 1939, og i høgare skuleslag når det låg føre lærebøker.

Ny rettskriving 1938

Av Kyrkje- og undervisningsdepartementet.

Lisens: Falle i det fri (Public domain)

Det var ei Venstre-regjering under J. L. Mowinckel som i 1934 sette i gang arbeidet med ei ny rettskrivingsreform for begge målformene. Kyrkje- og undervisningsminister i denne regjeringa var Knut Liestøl, nynorskbrukande professor i folkeminnevitskap ved Universitetet i Oslo og medlem i nemnda som utarbeidde framlegget til det som skulle bli 1917-rettskrivinga. Han sette ned ei nemnd som fekk dette mandatet: «Nemndi skal koma med framlegg om 1) ei tilnærming på norsk folkemålsgrunn millom dei to måli i rettskriving, ordformer og bøygningsformer, og 2) ei avgrensing av den store mengdi av dobbeltformer (obligatoriske – valfrie) som no finst i båe måli.»

Det går an å lese ein sjølvkritikk frå statsrådens side i denne ordlegginga. Nemnda fekk desse seks medlemmene:

For bokmål: professor (i norsk språk) Ragnvald Iversen, forfattaren Johan Bojer og stortingsmann Gustav Natvig-Pedersen (skulemann av yrke). For nynorsk: professor (i historie) Arne Bergsgård, folkehøgskulestyrar Martin Birkeland og professor Halvdan Koht. Formann i nemnda vart Ragnvald Iversen. Halvdan Koht vart i 1935 utanriksminister i regjeringa Nygaardsvold, men heldt fram som medlem av rettskrivingsnemnda.

Nemnda la fram ei tilråding tidleg i 1936. Ho vart sterkt omstridd, særleg i nynorskrørsla. Hovudstridspunket vart framlegget om å stryke i-formene i bestemt form hokjønn eintal og inkjekjønn fleirtal (soli, husi) og gjere a-formene (sola, husa) obligatoriske. Reaksjonane, ikkje minst frå det nynorske kjerneområdet der den tradisjonelle nynorsken stod sterkt, var svært negative på dette punktet og mange andre. Frå randsonene av nynorskområdet (Austlandet og det nordanfjelske) kom det derimot støttefråsegner. Frå bokmålssida kom det ikkje mange reaksjonar i denne første fasen.

Etter at mange fråsegner hadde kome inn, sette nemnda seg saman igjen og utarbeidde ei tilleggstilråding. Den vart lagt fram for Stortinget og vedtatt med stort fleirtal sommaren 1937, men ikkje før departementet hadde lova ein ekstra gjennomgang med andre enn dei opphavlege nemndmedlemmene. Det vart sett ned ei revisjonsnemnd med Knut Liestøl for nynorsk og lektor Torgeir Krogsrud for bokmål, ved sida av Ragnvald Iversen som representant for den opphavlege nemnda. Det viste seg vanskeleg å få fram ei felles tilråding frå denne nemnda, men Liestøl fekk igjennom nokre endringar i tradisjonell retning i nynorsken, såleis at i-formene skulle behaldast som sideformer. Etter ei siste finpussing i departementet der revisjonsnemnda ikkje hadde vorte einig, vart den nye rettskrivinga lagt fram for regjeringa og vedtatt der rett over nyttår 1938. Ho vart gjort gjeldande frå sommaren det året. Det vart vedtatt å føre ho inn i småskulen straks, i statsforvaltninga frå nyttår 1939, og i høgare skuleslag når det låg føre lærebøker.

Innhaldet i reforma

Strukturen

Den nye rettskrivinga var meint å fremme ei tilnærming mellom målformene (sjå samnorsk) og samtidig redusere talet på valfrie former i begge. Det vart klart under arbeidet at desse to målsettingane ikkje utan vidare kunne sameinast.

Ei tilnærming som skulle skje gradvis over tid, gjorde ein ganske utstrekt valfridom uunngåeleg; det var snakk om å venne språkbrukarane til å sjå og etter kvart ta i bruk nye (sett av) skrivemåtar og former. Dette innsåg både rettskrivingsnemnda og politikarane. Valfridommen i 1917-rettskrivinga måtte altså i all hovudsak førast vidare, i høgda reduserast noko. Men måten det var gjort på i 1917, å lage ein moderat normal med obligatoriske endringar og ein radikal normal med såkalla valfrie endringar, var openbert ikkje heldig. Rettskrivinga av 1938 fekk derfor ein annan struktur.

Læreboknormalen, hovudformer og sideformer

Det vart utarbeidd ein slags kjernenormal, som snøgt fekk namnet læreboknormal fordi han omfatta dei formene som kunne brukast i lærebøker for skulen. Det skulle vere ein fullstendig språknormal som også inneheldt ein del valfridom, men mindre enn 1917-rettskrivinga.

Dei formene som læreboknormalen omfatta, vart kalla hovudformer. Denne normalen vart supplert med ganske mange valfrie former med lågare status enn hovudformene; dei vart kalla sideformer. Dei skulle kunne brukast av skuleelevar i deira skriftlege arbeid, men ikkje i lærebøker.

Sideformene hang ikkje saman slik at dei kunne utgjere ein separat normal, dei kunne veljast enkeltvis av elevane. Av desse var det både tradisjonelle former som tidlegare hadde vore i vanleg bruk, men som no fekk redusert status, og nye tilnærmingsformer som ein meinte kunne styrke seg i framtida, men som ein enno ikkje vurderte som sterke nok i bruken til at dei kunne takast inn i læreboknormalen. Tanken var med andre ord at denne rettskrivinga skulle vere eit steg på vegen, og ein gong i framtida følgjast av ei ny reform som skulle føre tilnærmingsprosessen vidare.

I ordlistene vart denne strukturen markert på den måten at hovudformene fekk normal oppføring, ofte i halvfeit skrift (men det var ulikt frå ordliste til ordliste), mens sideformene vart tilføydd i hakeparentes (klammer) med vanleg skrift. Dei vart derfor med tida også ofte kalla klammeformer. Døme på oppstillinga: køyra [kjøra] (nynorsk), seter [sæter] (bokmål).

Bokmål

Hovudpunkta i 1938-rettskrivinga for bokmål kan summerast opp slik:

Hokjønnsendinga -a vart obligatorisk i nesten tusen ord, særleg ord frå kvardagslivet, frå norsk natur og bygdeliv, og ord med «særnorsk» lydform. I tillegg vart a-endinga valfri jamsides -en i dei aller fleste ord som var hokjønn i nynorsk.
Inkjekjønnsord fekk obligatorisk -a i bestemt form fleirtal i ca. førti ord (barna, beina/bena, dyra, eventyra, garna, trolla o.a.); det gjaldt ikkje minst ord med «særnorsk» lydform (som banda i tillegg til det tradisjonelle båndene). I alle andre inkjekjønnsord som enda på konsonant vart a-endinga valfri.
Fortid av verb på -a vart gjort valfri i dei fleste verb som kunne ha det i nynorsk, og obligatorisk i verb med «særnorsk» lydform, som for eksempel mjølka, vatna, tjukna (ved sida av melket, vannet, tyknet). Men mange verb fekk valfrie former på -te: grøste, stønte, danste (ved sida av grøsset, stønnet, dansa/danset).
Adjektiv og verb med stammeutlyd på diftong fekk dobbeltkonsonant i bøyingsendingar. Såleis skulle adjektivet grei heite greitt i inkjekjønn (tidlegare greit), og verbet greie skulle bøyast greidde i preteritum og greidd i perfektum partisipp (tidlegare greide – greid).
Kløyvd infinitiv vart tillaten som sideform: være [væra], lese [lesa], men berre kaste, skrive. Elevane skulle da kunne fordele endingane -a og -e i samsvar med målføret sitt.
Talorda for 7 og 20 skulle skrivast sju og tjue.
Former med diftong vart innført i mange ord. Det var obligatorisk i for eksempel eik, reir, hauk, geip, naust, stein, bein, lauv (tidlegare ek, rede, høk, gjep, nøst, sten, ben, løv), og valfritt i til dømes rein og ren (adjektivet; dyret skulle berre heite rein(sdyr)), steik og stek, aleine og alene, heil og hel, leik og lek, laus og løs, løyse og løse.
Også mange andre enkeltord fekk ei form som låg nærare nynorsk og/eller dei fleste dialektane. Obligatoriske vart mellom anna fram, nå, etter, gjennom, mellom, snø, språk, sør, skip, vitenskap, atskille, kjøpmann, helvete (tidlegare heitte det eller kunne det heite frem, nu, efter, gjennem, mellem, sne, syd, sprog, videnskap, adskille, kjøbmann, helvede). Valfrie former vart for eksempel mjølk og melk, kol og kull, vogge og vugge, sjøl og selv, vatn og vann.
I fleire ord på ld og nd skulle ll og nn vere obligatorisk: foll, snill, funn, alminnelig (før: fold, snild, fund, almindelig). Slik skulle det òg vere i preteritum av tre modale hjelpeverb: kunne, skulle, ville (før: kunde, skulde, vilde).
Diftongen øi skulle heretter skrivast øy.
Formene mig, dig, sig, op vart endra til meg, deg, seg, opp.
Fleire framandord fekk ny fornorska skrivemåte, for eksempel sentrum og sykkel i staden for centrum og cykel.

Nynorsk

Hovudpunkta i 1938-rettskrivinga for nynorsk kan summerast opp slik:

Endinga -a i bestemt form av hokjønn eintal og inkjekjønn fleirtal skulle vere obligatorisk i læreboknormalen, men formene på -i skulle framleis vere tillatne som sideformer: sola [soli], boka [boki], bygda [bygdi], husa [husi], epla [epli].
Fleirtal av svake hokjønnsord skulle ende på -er/-ene i læreboknormalen, mens -or/-one skulle vere tillatne som sideformer: viser – visene [visor – visone]. I ubestemt form eintal skulle desse orda no berre ha endinga -e: ei vise. Den tradisjonelle forma på -a, for eksempel ei visa, som hadde vore ”valfri” frå 1917, vart altså tatt bort.
Kløyvd infinitiv vart jamstilt med a-infinitiv i læreboknormalen, mens e-infinitiv vart ståande som tillaten sideform. I lærebøker skulle ein altså kunne bruke både mønsteret kasta – vera og mønsteret kaste – vera, men mønsteret [kaste – vere] skulle berre vere tillate for skuleelevar i deira skriftlege arbeid. Når det gjaldt fordelinga av endingane -a og -e i systemet med kløyvd infinitiv, vart det markert ved at dei verba som skulle ha -a vart sett opp i ei særskild liste, eller dei vart utheva med sperra skrift på oppslagsplass i sjølve ordlista. Dei verba som skulle ha -e (dei fleste) vart berre ført opp som ordinære oppslag.
Supinum i sterke verb (dvs. forma etter har/hadde) skulle heretter ha endinga -i i læreboknormalen, mens den tradisjonelle endinga -e skulle vere tillaten som sideform, for eksempel har/hadde funni [funne], komi [kome], skrivi [skrive], vori [vore].
Verb på -era, som studera, skulle få e-bøying; den tradisjonelle a-bøyinga vart tatt bort: studera – studerer – studerte – har studert (tidlegare: studerar – studera – har studera).
Somme andre verb fekk endra bøying eller skrivemåte, som få, gå og stå. Dei tradisjonelle presensformene fær, gjeng og stend vart dermed erstatta med får, går og står (som hadde vore valfrie alt frå 1917). I dei modale hjelpeverba som både i bokmål og nynorsk hadde vore skrivne kunde, skulde og vilde i preteritum, skulle det no berre skrivast kunne, skulle og ville. Somme valfrie former frå 1917 fekk halde fram som sideformer i den nye rettskrivinga, men fekk ikkje innpass i læreboknormalen. Det gjaldt endinga -er i presens av sterke verb, til dømes av bita: bit [biter], og koma: kjem [kjemer], og det gjaldt endinga -as for -ast i refleksiv- og passivformene av verbet, det skulle til dømes heite minnast [minnas].
Adjektiv på -en fekk inkjekjønnsform på -i jamstilt med den tradisjonelle forma på -e, og dessutan -ent som sideform, altså: huset er ope eller opi eller [opent]. I hokjønn skulle skuleelevar kunne bruke endinga -i: døri er [opi] – dersom dei gjennomførte i-endinga i hokjønnssubstantiv. I læreboknormalen skulle det berre heite døra er open. Det vart opna for eit tilsvarande system i hokjønn av perfektum partisipp av sterke verb: boka er skriven [boki er skrivi].
I mange ord vart det gjort endringar i vokalismen, mest slik at tradisjonelle høge vokalar vart erstatta med lågare i samsvar med både bokmål og vanleg austnorsk dialektuttale: Det skulle no skrivast for eksempel mellom, mørk, før, opp der ein før hadde skrive millom, myrk, fyrr, upp. Mellom og opp var da heilt nye kompromissformer som skulle erstatte mellem og op i bokmål, og millom og upp i nynorsk.
Eit steg bort frå tilnærminga vart gjort i nokre ord med diftong som i 1917 hadde fått valfri form med monoftong, som for eksempel drøm og høst ved sida av draum og haust. I 1938 vart draum og haust gjort obligatorisk igjen.
Pronomenforma me med valfri form vi vart erstatta med vi som eineform i læreboknormalen, men me fekk bestå som tillaten sideform.

Ei felles endring var at høvet til å bruke -r- i bestemt form fleirtal i nokre få ord (som bøkerne og bønderne), som var blitt ståande i 1917-rettskrivinga, no vart fjerna i begge målformene; det skulle heretter berre heite bøkene og bøndene. Dette var truleg alt for lengst gjennomført i den faktiske språkbruken (usus).

Gjennomføring og resultat

Utover i 1950-åra voks motstanden mot 1938-reforma eksplosivt gjennom riksmålsrørsla, som vart ein sterk maktfaktor i opinionsdanninga. Språkstriden vart intens. «Foreldreaksjonen mot samnorsk» tok initiativ til å rette skulebøkene til borna frå radikalt bokmål til riksmål. På bildet ser vi ein av leiarane for aksjonen, Leif Wærenskjold, som rettleier ei mor i korleis rettinga skulle gjerast.

Foreldreaksjonen mot samnorsk

Av Sverre A. Børretzen, Aktuell/NTB Scanpix.

Lisens: Avgrensa gjenbruk

Eksempel på retta lærebok

Sverre A. Børretzen, Aktuell/NTB Scanpix.

Lisens: Avgrensa gjenbruk

Dei reint ortografiske endringane i bokmålsnormalen vart gjennomført ganske snøgt. For å styrke hovudelementa i reforma vedtok Oslo skulestyre i 1939 at undervisninga i folkeskulen i byen skulle baserast på dei radikale formene i læreboknormalen for bokmål, det såkalla «Oslo-vedtaket». Dette la sterke føringar på lærebokforlaga, sidan Oslo var ein så viktig marknad. Men resultata av vedtaket vart ikkje synlege med ein gong, på grunn av den tyske invasjonen og okkupasjonen som følgde. Okkupasjonsregjeringa aksepterte ikkje 1938-rettskrivinga og utarbeidde ei ny rettskriving som dei gjorde gjeldande frå 1941. Denne rettskrivinga vart oppheva ved frigjeringa i 1945.

Etter det vart den nye språkpolitiske lina langt på veg gjennomført i lærebøkene, og mange av dei radikale formene tok til å gjere seg gjeldande i allmenn språkbruk elles òg. Men etter kvart, særleg utover i 1950-åra, voks motstanden mot reforma eksplosivt gjennom riksmålsrørsla, som vart ein sterk maktfaktor i opinionsdanninga. Det hadde samanheng med at reforma av mange vart opplevd som eit for stort og brått statleg inngrep i folks språkvanar, og at mange opplevde dei nye formene frå folkemålet som vulgære.

Styresmaktene kom etter kvart motførestillingane i møte. I 1954 vart Oslo-vedtaket oppheva, og språkbruken i lærebøkene og etter kvart andre bøker og skriftmedium vart moderert – men heldt seg stadig innanfor læreboknormalen. Imot dette sette Riksmålsforbundet og tilknytte organisasjonar opp ein eigen rettskrivingsnormal som dei kalla «riksmål» i motsetning til det offisielle «bokmålet». Særleg i politisk og kulturelt konservative krinsar fekk denne riksmålsnormalen vid utbreiing; såleis vart han gjennomført i dei fleste høgreavisene. Det utvikla seg etter kvart ein svært polarisert språkstrid i femtiåra, som peika fram mot ein revisjon av rettskrivinga i regi av eit nytt språkorgan som regjeringa sette ned i 1952, Norsk språknemnd.

På nynorsksida heldt striden om 1938-rettskrivinga fram, men meir dempa enn før krigen. Det hadde òg samanheng med at nynorsken gjekk ganske kraftig fram i skulen i fleire landsdelar i tida fram til krigen, fordi mange skulekrinsar kom til at eit skifte av målform ville høve godt når det likevel måtte skiftast ut heile sett av lærebøker. Den nye varianten av nynorsk, basert på a-former i hokjønn og inkjekjønn fleirtal, vart etter kvart vanleg i dei fleste landsdelar.

Norsk språknemnd kom til å bestå av ein bokmålsseksjon og ein nynorskseksjon, og det låg i korta at ein revisjon av rettskrivinga skulle omfatte begge målformene.

Les meir i Store norske leksikon

Kommentarar

Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.

Du må være logga inn for å kommentere.

Fagansvarleg for Rettskrivingsreformer i norsk

Lars S. Vikør

Universitetet i Oslo