Kåre Willoch

Partiet Høgre har hadde ein stor dag 14. oktober 1981, då den første Høgre-regjeringa sidan 1928 vart utnemnd med Kåre Willoch som statsminister. Den reine Høgre-regjeringa vart ei effektiv regjering og Kåre Willoch vart ein særs effektiv statsminister. Mens det etter at Borten-regjeringa tok over var vanskeleg å merke eit systemskifte, så vart skiftet i politikk klart og tydeleg etter at Willoch-regjeringa overtok. I dei fem åra skjedde det ei omlegging av politikken som var meir omfattande og synleg enn under andre regjeringar etter andre verdskrigen. Dels skjedde det fordi tida var mogen for det og fordi omlegginga alt var i emning under Odvar Nordli og Gro Harlem Brundtland sine regjeringar.

Det gjeld til dømes det såkalla frisleppet i kredittpolitikken. Då dette vart gjennomført i 1984 fekk det då også støtte frå Arbeidarpartiet. Derimot var liberaliseringa på andre område av samfunnslivet eit direkte resultat av systemskiftet: Kampanjen om eit opnare samfunn som statsråd Astrid Gjertsen gjekk i brodden for, og opphevinga av kringkastingsmonopolet som vart ei merkesak for kulturminister Lars Roar Langslet. Høgre hadde gått til val på ein politikk for større personleg fridom og mindre statlege inngrep. Dette var også eit hovudelement i den høgrebølgja som hadde sikra partiet valsigeren i 1981, og det var ikkje eit spesielt trekk for Noreg. Tilsvarande straumdrag gjekk over heile den vestlege verda.

Sjefen med stor S i den reine Høgre-regjeringa var Kåre Willoch, og truleg er det berre Gro Harlem Brundtland i 1990-åra, Einar Gerhardsen i 1950-åra og Gunnar Knudsen under første verdskrigen som har hatt ein like suveren posisjon i eiga regjering som det Kåre Willoch hadde i den reine Høgre-regjeringa. Han kunne nok vere irriterande for statsrådane, for han blanda seg opp i og engasjerte seg i nesten alle saker som hamna på regjeringa sitt bord.

Det gjekk ikkje så lang tid med ei rein Høgre-regjering i 1981 før både Senterpartiet og Kristeleg Folkeparti innsåg at det ikkje var tilfredsstillande å sitje som støtteparti i Stortinget for ein politikk dei ikkje hadde høve til å påverke i regjeringsposisjon. Meiningsmålingane viste då også at det var Høgre som vann mest på situasjonen. Dei to støttepartia vann lite. I pinsa 1983 opna leiaren i Senterpartiet, Johan J. Jacobsen, for at dei tre partia no burde forhandle med sikte på å utvide regjeringa. Talen var uventa både for Høgre og for KrF, men snart var forhandlingar i gang. Landsmøtet i KrF i april 1983 hadde dessutan opna for at partiet om situasjonen kravde det, kunne delta i ei regjering sjølv om abortlova ikkje vart endra. «Situasjonen» som kravde det var ei mogeleg regjeringskrise på industriutbygginga i Tyssedal. Også Willoch og Høgre kjende seg bunden av lovnaden frå før valet om at ein om mogeleg skulle skipe ei trepartiregjering.

Etter ein hektisk forhandlingsrunde kom fire statsrådar frå KrF og tre frå Senterpartiet inn i regjeringa, og sju høgrestatsrådar måtte gå. Denne regjeringsutvidinga var ikkje særleg populær på grunnplanet i Høgre, og ved lokalvalet i 1983 fekk partiet ein tilbakegang. Det vart tolka som om høgrebølgja no var på retur, men det var snarare Framstegspartiet som var i siget. Arbeidet gjekk naturleg nok heller ikkje like lett i ei trepartiregjering som då Høgre hadde regjeringa åleine. Når det knirka i samarbeidet kom det sjølvsagt av at no sat toppleiarane i dei tre partia i regjeringa. Dei hadde alle eit markeringsbehov, og sjølv om både Kjell Magne Bondevik og Johan J. Jacobsen samarbeidde godt med statsminister Willoch, vart det no tre parti som skulle markere seg. Nye samarbeidsformer i regjeringa måtte etablerast.

Eit eige underutval vart etablert med statsminister Willoch, finansminister Rolf Presthus og Kjell Magne Bondevik frå KrF og Johan J. Jacobsen frå Sp. Dette utvalet skulle ta seg av saker som køyrde seg fast i regjeringa. Seinare kom det også eit eige oljeutval og eit eige utanrikspolitisk utval i regjeringa. I det siste var også dei tre partia sine stortingsgrupper med, og det vart nødvendig då den såkalla rakett-saka var i ferd med å rive grunnen unna Willoch-regjeringa. Gjennom sitt dobbeltvedtak hadde NATO forplikta seg til både utplassering av nye mellomdistanserakettar i Europa og forhandlingar med Sovjetunionen om å avgrense talet på slike rakettar. Mange i mellompartia var samde med dei i Arbeidarpartiet som ville «fryse» utplasseringa av rakettane og i staden satse einsidig på forhandlingar. Då regjeringa vart utvida, stilte Willoch som krav at ingen av statsrådane frå mellompartia måtte vere motstandarar av NATOs dobbeltvedtak, men for å halde stortingsgruppene samla i støtte for at NATO gjennomførde både utplasseringa og forhandlingar, måtte Willoch la eit uformelt kabinettspørsmål henge over stortingsgruppene i denne saka. Alle visste at ved eit nederlag i tryggingspolitikken så ville regjeringa gå. Dette trugsmålet gjorde at regjeringa berga seg igjennom, men andre vanskelege saker sto i kø.

Problem oppstod ikkje minst fordi Arbeidarpartiet etter kvart kom til å by over regjeringa i ei rekkje saker som var populære i mellompartia, og det var gjerne saker der Ap sitt standpunkt var dyrare for staten enn regjeringa sitt. For Willoch, som meinte at det snarare enn å bruke meir av statens pengar heller burde strammast inn, vart dette ein særs vanskeleg balansegang, og han har i ettertid vedgått at han gjekk med på fleire påplussingar enn han burde ha gjort. Rolf Presthus signaliserte då også på slutten av regjeringa si levetid at han ikkje var heilt nøgd med utgiftssida i budsjettet. Han hadde levert budsjettet nærast «med påhalden penn». I det låg at dette var det beste han kunne få fleirtal for i regjeringa. Problemet for regjeringa var at det med Arbeidarpartiet sine stemmer i Stortinget var eit solid fleirtal for å plusse på utgiftene meir enn det regjeringa gjorde framlegg om.

I valkampen framfor stortingsvalet i 1985 tok overboda heilt av. Trass i at ein hadde fått nesten samrøystes vedtak i Stortinget om å fjerne taket på bankane sitt utlån, og difor burde ha sett opp renta for å dempe låneeksplosjonen, så gjorde Arbeidarpartiet framlegg om rentereduksjon både i 1984 og 1985. Seinare har Bankkrisekommisjonen slått fast at staten i denne situasjonen burde ha teke i bruk verkemidlar for å dempe den sterke etterspørselen etter lån dei siste åra av Willoch-regjeringa si levetid. Willoch sjølv vil nok i ettertid gjerne setje to strekar under ein slik konklusjon, men på det tidspunktet var det ikkje mogeleg å få fleirtal i Stortinget for ein renteauke. Han valde å bli sitjande trass i at både han og finansministeren eigentleg meinte at den økonomiske politikken regjeringa førte var for ekspansiv. Om han og regjeringa hadde gått av tidlegare, ville det på ingen måte ha hindra den bankkrisa som kom seinare.

Våren 1984 vart Kåre Willoch alvorleg sjuk, og var borte frå politikken ei lang stund. Han kom seg til att, men mange meinte å kunne merkje at det var ein litt rolegare og kanskje også litt mindre handlekraftig Kåre Willoch som kom tilbake.

Regjeringspartia gjorde eit brukbart val i 1985. Statsminister Kåre Willoch deltok denne gongen ikkje like aktivt i valkampen, og han makta ikkje like suverent å vinne duellane med Gro Harlem Brundtland som han hadde gjort det framfor valet i 1981. Han kjende det nok tyngre å forsvare seg enn å angripe.

Regjeringspartia miste fleirtalet sitt ved dette valet, og vart avhengig av dei to stemmene til Framstegspartiet for å få fleirtal i Stortinget. Willoch hadde ein samtale med Carl I. Hagen for å klargjere situasjonen, men hadde fått klar melding frå dei to regjeringspartnarane at noko samrøre med Hagen var uaktuelt. Offisielt ville dei ikkje ha noko med Frp å gjere. Basert på at Hagen før valet hadde sagt at han heller ville ha ei borgarleg regjering enn ei Ap-regjering, valde Willoch å regjere vidare etter valet, trass i at regjeringspartia miste fleirtalet sitt.

Regjeringskrisa kom i 1986. Budsjettet hausten 1985 var eit forvarsel. Det viste seg å vere vanskeleg å få det stramt nok. I januar 1986 fall oljeprisane sterkt, og dette ville få direkte innverknad på norsk økonomi. Regjeringa utforma den første delen av ein innstrammingspakke på 2 milliardar kroner. Ein del av denne var eit framlegg om å auke bensinavgifta med 35 øre literen. Dette skapte problem for Framstegspartiet som hadde programfesta motstand mot auka avgifter. Arbeidarpartiet gjekk også mot, og det same gjorde SV. Dermed var det fleirtal mot regjeringa. Statsminister Kåre Willoch kunne ikkje godta at stortingsfleirtalet sa nei til ei relativt avgrensa innstramming. Han visste nemleg at behovet kom til å bli mykje større. Willoch hadde rekna med at pakken ville passere ved at Framstegspartiet støtta alle budsjettkutta og Arbeidarpartiet og SV støtta all avgiftsauke, men slik gjekk det altså ikkje. Mei ei stemmes overvekt vart framlegget om auka bensinavgift nedstemt. Willoch gjekk så på Stortingets talarstol og varsla at regjeringa ville gå. Han kunne nok ha forlenga regjeringa si levetid ved å gå med på å utsetje framlegget om auka bensinavgift, men regjeringa samla seg om at nok er nok.