somali (språk)

Standard-somali — det standardiserte skriftspråket — byggjer nordsomali, som stort sett blir tala av nomadar, i motsetnad til benaadir og maay, som blir snakka av bufaste bønder.

Standard-somali blir brukt som lingua franca mellom folk som talar maay og dei andre dialektane.

Standard-somali har 22 konsonantfonem, b d dh g q ’ t k f s sh kh x h c j m n r w l y. Bokstavane har om lag same uttale som i IPA, bortsett frå dh [ɖ], q [ɢ], ’ [ʔ], sh [ʃ], kh [χ], x [ħ], c [ʕ] og j [ʤ~ʧ].

Ortografisk skil somali mellom fem korte og fem lange vokalar, men kvar av dei har to uttalemåtar:

Skrivemåten duul står for både [dʉːl] 'fly!' og [duːl] 'angrip!'. Somali har ein type vokalharmoni der ord inneheld berre A-vokalar eller berre B-vokalar, som ikkje kjem fram ortografisk.

Somali er eit tonespråk, og skil mellom ein høg og ein låg tone. Tonane er ikkje merkte ortografisk. I eksempla nedanfor er høg tone merkt med akutt aksent (´) og låg tone med gravis aksent (`):

• lá 'med', là 'éin', ínàn 'gut', ìnán 'jente'
• Sòòmáálì 'somaliar', Sòòmààlí 'somaliarar', náàs 'bryst'

Somali har to genus, maskulinum og femininum, som viser seg ved verbet det står som subjekt til og i bøyinga av substantivet. Bunden (bestemt) form av maskuline substantiv suffiksa -kà eller -kíí og feminine suffiksa -tà eller -tíí:

• Maskulinum: nín 'ein mann' — nínkà / nínkíí 'mannen'
• Femininum: náág 'ei kvinne' — náágtà / náágtíí 'kvinna'

Teljelege substantiv skil mellom eintal og fleirtal. Fleirtal kan uttrykkjast på fleire vis, med suffiks og tonar:

• náág 'kvinne' — nààgò 'kvinner'
• bààbúùr 'lastebil' — bààbùùrrò 'lastebilar'
• áf 'munn, språk' — àfàf 'munnar, språk'

Somali har fire kasus: nominativ, akkusativ, genitiv og vokativ. Ved dei fleste substantiv er dei tre første kasusa berre skilde frå kvarandre med tonar:

I grammatikkar over kusjittiske språk er det tradisjon å kalle akkusativ for «absolutiv» og nominativ for «subjekt-kasus».

Det somaliske verbet har éi infinitt form (infinitiv) og 10 finitte former. Dei finitte formene kongruerer med subjektet i person, numerus (tal) og genus. Dei finitte formene er skilde frå kvarandre i modus, tempus og aspekt.

Syntaks

I ein somalisk nomenfrase står til vanleg overleddet (hovudet) først og er følgt av attributtar (adledd):

• dál 'land'
• dálkà 'landet'
• dálkà wéỳn 'det store landet'
• dálkà ân tégàyó 'landet som eg skal reise til'

Somali er eit SOV-språk, som vil seie at subjektet til vanleg kjem først, verbalet til slutt, og objektet (og eventuelle andre ledd) mellom:

'Mannen køyrde den nye bilen'