Johan Falkberget

Prosaforfattaren Falkberget skriv seg inn i ein nyrealistisk tradisjon, saman med diktarar som Olav Duun, Sigrid Undset og Kristofer Uppdal. Det er gruvemiljøet på Røros som er ramma for dei mest kjende romanane hans, og han bruker kulturhistoriske granskingar for å gjere bergmannsmiljøet i bøkene mest mogleg realistisk. Falkberget nyttar òg sine eigne erfaringar og personar han møtte i den tida då han arbeidde i gruvene, som inspirasjon til bøkene han skreiv.

Debutboka Naar livskvelden kjem (1902) var skriven på nynorsk, men sidan skreiv han på bokmål gjennom heile forfattarskapen. For å gjere handlinga meir realistisk nytta han lokale ord og uttrykk og dialekt i dialogane.

Den realistiske litteraturen til Falkberget har ein psykologisk dimensjon. Han skriv om korleis einskildmennesket må ta ansvar for eigne val i ei verd som er i stadig endring. Falkberget bruker kontrastar som lys og mørke og sommar og vinter for å få fram striden mellom det gode og det vonde i mennesket. Den kristne grunnkjensla er ei viktig rettesnor i forfattarskapen hans. Dette blir ofte symbolisert gjennom lysmotivet og bibelallusjonar. Eit døme er Nattens brød, der han bruker Johannesevangeliet som eit hint om tilværet og utviklinga hos An-Magritt og kjærasten hennar, Johannes.

Falkberget er òg ein samfunnskritisk forfattar. Som mangeårig medarbeidar i vittigheitsbladet Hvepsen hadde Falkberget vist humoristisk talent, og i satiren Bør Børson jr. (1920) hadde Falkberget eit kritisk, men humoristisk, skråblikk på aksjespekulantar og bygdedyret. Bør Børson jr. har seinare gjort stor suksess både på teateret og som filmmusikal.

I tillegg til prosaen skreiv Falkberget lyrikk. I 1925 kom diktsamlinga Vers frå Rugelsjøen. I samspel med ein sterk lengt mot det naturlege og reine i fjellheimen finn ein også her det kristne lysmotivet. Falkberget nyttar mykje sjølvbiografisk materiale i bøkene sine. I boka I lyset fra min bergmannslampe (1948) skriv han om sine eigne ungdomsår på Røros.

Falkberget fekk publisert forteljinga Mod lys og grav i Fjell-Ljom i 1901. Debutboka Naar livskvelden kjem kom i 1902. Falkberget fekk det litterære gjennombrotet sitt i 1907 med romanen Svarte fjelde, der han tek opp det stoffet han sidan skulle løfte til kunstnariske høgder, nemleg gruvearbeidarane og livet til fjellfolket.

Sidan gav han ut novellesamlingar, lyrikk, artiklar og romanar. Han skreiv samfunnskritisk litteratur og historisk litteratur. Den forteljande prosaen, og først og fremst dei historiske romanane frå Røros, har gjort Falkberget særleg kjend. Det er særleg Den fjerde nattevakt (1923), trilogien Christianus Sextus (1927-1935) og firebandsverket Nattens brød (1940-1959) som lyftar fram Falkberget som ein av dei viktigaste forfattarane i Noreg i det 20. hundreåret.

I 1923 kom Den fjerde nattevakt, som er eit hovudverk i diktinga til Falkberget. Handlinga går føre seg på Røros på 1800-talet, der presten som er i konflikt med sin eigen moral, kjempar mellom tru og tvil. Romanen er ei djuptgåande psykologisk skildring med motiv frå Røros på byrjinga av 1800-talet. Boka vart dramatisert av Carl Fredrik Engelstad.

Etter grundige studium av Røros Kobberverks historie byrja Falkberget i 1927 på den mektige trilogien sin Christianus Sextus. Namnet kjem frå ei gruve med same namn, der far til Falkberget arbeidde. Christianus Sextus er rå og brutal i skildringa av dei svenske soldatane som fann vegen til Røros på 1700-talet, men likevel gir trilogien ei von om at kjærleiken vinn fram sjølv i eit ugjestmildt gruvemiljø. Trilogien gir ei gripande og fargerik skildring av kåret til gruvearbeidarane på byrjinga av 1700-talet og er prega av ein inderleg og innlevande kjærleik til dei utpinte gruvearbeidarane og fjellbøndene.

Det første bindet i trilogien, De første gesellar (1927), vart følgde av I teiknet til hammaren (1931) og Tårnvekteren (1935). Verket utgjer eit av høgdepunkta i den norske romandiktinga til 1900-talet. Ei noko forkorta folkeutgåve kom i 1938.

Andre romanserien til Falkberget, Brødet i natt (1940-1959), går endå eit hundreår djupare ned i Rørosverket si historie. Første bind, An-Magritt, kom i 1940, Plogjernet i 1946, Johannes i 1952 og Kjærlighets veg i 1959. Den breitt oppbygde skildringa i serien har ein gripande fargestyrke og fylde. Verket blir, som i alle seinare verk av Falkberget, bore av ei inderleg religiøs grunnkjensle. Første bind er dramatisert fleire gonger, og vart filmatisert av Arne Skouen med Liv Ullmann i tittelrolla i 1969.