Hans Skjervheim

Frå 1800-talet av var det ei kløyving mellom naturvitskap og humanvitskap. Skjervheim gjekk inn i denne problemstillinga via samfunnsvitskapane, som like etter krigen var farga av objektivistiske tilnærmingar. Med utgangspunkt i fenomenologi og eksistensfilosofi viste han relevansen av forståings- og tolkingsproblematikken i dei sosiale vitskapane. Dette skjedde i krinsen rundt professor Arne Næss, der ein dyrka impulsar frå wienerkrinsen og ideen om einskapsvitskap – ein felles metode for all vitskap.

Skjervheim formulerte opposisjonen mot dette både i magisteravhandlinga og i ei rekkje essay, som han samla i Vitskapen om mennesket og den filosofiske refleksjonen (1964). Her synte kan korleis problema med å redusere menneskelege subjekt til noko anna enn seg sjølv kjem til syne i ulike fag, til dømes i sosiologi, psykologi og pedagogikk. I 1960-åra kom han også i kontakt med skriftene til Frankfurt-skulen, som kritiserte positivismen frå ein politisk radikal posisjon.

I løpet av denne perioden skifte positivismekritikken karakter frå eit kulturkonservativt synspunkt i humaniora til å verte eit radikalt standpunkt i dei nye samfunnsvitskapane. Men etter kvart som debatten vart politisert, tok Skjervheim også til å kritisere grunnlaget for radikalismen, ikkje minst i Det liberale dilemma og andre essay (1968). Essaya til Skjervheim voks gjerne ut av munnlege samanhengar, frå seminar via foredrag og til tidsskrift (Minervas Kvartalsskrift, Vinduet, Liberalt Perspektiv og andre).

I 1960-åra introduserte Skjervheim det han kalla filosofien bak studentopprøret – Adorno, Horkheimer, Marcuse og Habermas. Men på same måten som Habermas i Tyskland åtvara han mot politisk dogmatisme. Då maoistar, leninistar og stalinistar overtok delar av debatten ved norske universitet, vart Skjervheim meir og meir kritisk til fundamentet for det heile, nemleg marxismen. I 1970-åra åtvara han sterkt mot dogmatisme innanfor politisk teori, og han reagerte sterkt mot det intellektuelle klimaet han møtte på Roskilde Universitetscenter midt i 1970-åra.

Han tok opp dette emnet på fleire måtar, mellom anna ved å drøfte grensene for ideologi-kritikken i boka Ideologianalyse, dialektikk, sosiologi (1973). Han formulerte også ein kritikk av verditeorien til Marx, og han var med på å introdusere dei franske nyfilosofane sin marxkritikk på norsk i 1978. På denne tida var han knytt til det marxisme-kritiske tidsskriftet Kontinent Skandinavia. Han hevda at delar av venstresida brukte marxistiske dogme til å hindre frie drøftingar og observerte at gyldige innsikter frå positivismestriden vart kompromitterte gjennom politisk ortodoksi.

I 1980-åra hadde marxismen i praksis utspela si rolle ved universiteta. Skjervheim lét seg utfordre av to tilsynelatande motsette straumdrag. Han kritiserte postmoderne teoriar for å invitere til ei form for skeptisisme som undergrov det intellektuelle livet. Og han gjekk til åtak på bruken av økonomiske modellar brukte på område der dei ikkje høvde, til dømes innanfor universitet, helsestell osv. I begge delar såg han den kritiske fornufta utfordra, gjennom prinsipiell skeptisisme eller gjennom praktisk anti-intellektualitet. Essay frå denne perioden vart gitt ut etter at han sjølv vart sjuk, mellom anna i samlinga Teknikk, politikk og utopi.

Skjervheim gav blant anna ut

• Vitskapen om mennesket og den filosofiske refleksjonen, 1964
• Det liberale dilemma, 1968
• Ideologianalyse, dialektikk, sosiologi, 1973
• Deltakar og tilskodar og andre essays, 1976
• Filosofi og dømmekraft, 1992
• Teknikk, politikk og utopi, 1996

• Hans Skjervheim i Norsk biografisk leksikon

• Hellesnes, Jon (1999). Om Hans Skjervheim. Oslo: Samlaget
• Slaattelid, Hermund, red.: Regime under kritikk : om Hans Skjervheim i norsk filosofi og samfunnsdebatt, 1997
• Sundbø, Svein (2002). Hans Skjervheim : en kronologisk bibliografi over forfatterskapet 1948-2002. Oslo: Nasjonalbiblioteket
• Sørbø, Jan Inge (2002). Hans Skjervheim : ein intellektuell biografi. Oslo: Samlaget
• Sørbø, Jan Inge (2004). "Hans Skjervheim og pedagogikkens tredje" i Thuen, Harald & Sveinung Vaage, red.: Pedagogiske profiler