Jens Hundseid

Jens Hundseid var fødd i Vikedal i Vindafjord i Rogaland. Han kom frå ein relativt velståande bondefamilie, og voks opp på morsgarden. Han var flink på skulen, og etter eksamen frå Rogaland landbruksskole og Kongsberg skogskole kom han inn på Landbrukshøgskolen på Ås. Her utmerka han seg blant dei beste i ei klasse der også hans seinare finansminister Jon Sundby og den mangeårige landbruksministeren i Johan Ludwig Mowinckels regjeringar, Haakon Five, gjekk.

Etter eksamen på Ås i 1905 var Hundseid i fleire år lærar ved ungdomsskular og landbruksskular. Deretter var han stipendiat og assistent i geologi og jordbotnlære ved Landbrukshøgskolen frå 1908 til 1910 og studerte landbruk i England og Skottland året etter.

I 1912 gifta han seg med Martha Eknes frå Sandsvær, og i 1913 overtok dei Eknes, garden der kona hans kom frå. Denne garden dreiv han livet ut, medan han arbeidde som landbruksskulelærar i Sem og Holla og var folkehøgskulelærar ved Eidsvoll folkehøgskole om vinteren. Frå 1915 til 1918 var han redaktør av «Eidsvoll Blad». Deretter vart han styrar av Telemark landbruksskole på Søve. Han var ein særs dugande lærar, men eit pedantisk ordensmenneske og var tilhengar av ein nærast prøyssisk disiplin.

Hundseid var medlem av Bondepartiet frå stiftinga 1920. I oppveksten og i arbeidet som lærer hadde han sett det store gapet i velstands- og utviklingsmoglegheiter mellom by og land: «Det blir lagt et annet mål på de fundamentale næringers mennesker og deres arbeide. Det utvikler sig stadig mer i retning av at bøndene og fiskerne og skogbrukerne og deres arbeidere – alt sammen bønder i vid og egentlig forstand – holder på å bli slaver for de andre samfundsklasser.»

Hundseid såg også den sosiale avstanden mellom småbøndene i sør, vest og nord, som dreiv garden ved eige arbeid, og bøndene i flatbygdene på Austlandet, som hadde tilsette til å gjere arbeidet. Også politisk var det eit skilje mellom desse gruppene. Storbøndene helte mot høgre og småbøndene mot Arbeidarpartiet. Hundseid representerte dei siste, ofte i konfrontasjon med agrareliten, som stod sterkt i Bondelagets leiing.

Som politikar var Hundseid hardt arbeidande og samarbeidande, lojal overfor gruppe, leiing og partiprogram. Han var open for dialog internt i organisasjonen og villig til å rette seg etter fleirtalet, men samarbeidsviljen kunne lett bli ei svakheit.

Hundseids var ein dyktig agitator og populær talar, men tok få strategiske omsyn og kunne nok provosere dei politiske motstandarane sine. Internt i Bondepartiet verka han som ein dyktig og effektiv organisator som naut stor tillit, og han var sentral då Bondepartiet 1931 blei skild frå Bondelaget.

Det var slett ikkje opplagt at det var Jens Hundseid, den parlamentariske føraren og partiformannen i Bondepartiet som skulle ta over som statsminister då Peder Kolstad døydde. Ingen av dei andre borgarlege partia ønskte å regjere, men dei ville heller ikkje sleppe Arbeidarpartiet til. Alle visste at Hundseid ikkje var særleg populær i Stortinget, at han knapt var på talefot med Venstres førar Johan Ludwig Mowinckel, og heller ikkje på særleg vennskapeleg fot med Høgres førar, C. J. Hambro. Bondepartiet hadde bruk for støtte frå begge desse partia om regjeringa skulle overleve, for både Hundseid og andre visste at han ville bli møtte med mistillit frå Arbeidarpartiet straks han nærma seg statsministerstolen.

Jon Leirfall, seinare stortingsrepresentant, men dåverande sekretær i partiet, har fortalt at det vart gjort forsøk på å få Einar Gram Borch til å bli statsminister. Borch var godseigar frå Jevnaker og hadde ei høg stjerne både i partiet og i Stortinget. Borch kom til Oslo og sat på Grand hotell og venta på kalling om å bli statsminister. Det han ikkje visste, var at Hundseid hadde kalla inn Bondepartiet si gruppe og der fortalt at han hadde bestemt seg for å skipe regjering. Det var eit oppdrag han ikkje hadde fått frå kongen. Hundseid hadde sagt til kongen at han skulle drøfte spørsmålet med stortingsgruppa. I og med at gruppa no godtok det oppdraget han hevda han hadde fått frå kongen, kunne Hundseid dra tilbake til Slottet og seie at han sjølv var klar til å skipe regjering. Tvilen i partileiinga hadde Hundseid utnytta til noko som minner om eit kupp.

Jens Hundseid vart utnemnd til statsminister 14. mars 1932. Han måtte overta og leie ei regjering med ministrar han ikkje sjølv hadde valt, for dei fleste regjeringsmedlemmane var dei same som under Peder Kolstad. Regjeringa hadde den svakaste parlamentariske basisen i historia. Som venta vart regjeringa møtt med mistillitsframlegg frå Arbeidarpartiet i Stortinget, men det vart avverga med Venstres og Høgres stemmer. Skepsisen var likevel stor til den nye regjeringa og årsaka til det var ikkje minst forsvarsminister Vidkun Quisling.

Etter fallet til bonderegjeringa var Hundseid ein av dei viktigaste pådrivarane for kriseforliket med Arbeidarpartiet og dei jordbrukspolitiske tiltaka dette innebar. Her samarbeida han med Nygaardsvold, og dei to kom personleg godt ut av det med kvarandre, sjølv om dei kunne vere rykande usamde politisk.

Hunseid var ein av dei fremste talsmennene for sosial og økonomisk likestilling mellom by og bygd, i ei tid då bygdenæringane og bygdebefolkninga var i ferd med å sakke akterut i moderniseringsprosessen og velferdsutviklinga.

Under andre verdskrigen var Noreg okkupert av Tyskland frå våren 1940. Partiet Nasjonal Samling (NS), som var blitt grunnlagt av tidlegare forsvarsminister Quisling i 1933, samarbeida med den tyske okkupasjonsmakta. På grunn av Hundseids store popularitet utover bygdene bad det tyske Rikskommissariatet han sumaren 1940 om å bli leiar i eit nytt Bondesamband, som skulle erstatte Bondelaget og samarbeide med okkupasjonsstyresmaktene. Hundseid sa nei.

Seinare blei han trua av justisminister Sverre Riisnæs til å stanse kritikken av Quisling og NS. Hunseid melde seg inn i partiet, trass i usemja hans med Quisling. Motivet til Hundseid var at han var redd for represaliar frå Quisling, og Hundseid blei nøytralisert i kampen om bondebefolkninga. Feigskap, kalla han det sjølv i ettertid.

Jens Hundseid fekk tilnamnet «Kastevinden frå Ryfylke». Når han sto på talarstolen kunne han verke som ein mild bris i den eine augneblinken for så brått å snu til noko som likna frådande raseri. Martin Tranmæl sa at «han talte seg sinna og skrev seg sinna», men det rare var at han var mest sint med manuskript. Det brukar å vere omvendt for politikarar. Når dei snakkar etter manuskript veg dei gjerne orda på gullvekt og alle konsekvensar er vurderte, mens når dei talar utan manuskript kan det dette ut av dei ord som dei angrar på i ettertid.

Med Hundseid var det omvendt. Han var så moderat og kjedeleg utan manuskript at han nesten ikkje var attkjennande. Det kom av at han var utrygg. Han var heilt avhengig av manuskript. Sjølv når han skulle takke for maten i private selskap måtte han ha ein papirlapp å halde i. Når han derimot fekk formulere seg skriftleg, vart han ein stor polemikar. Han var rett og slett grov mot sine politiske motstandarar, og dei var det mange av. Johan Nygaardsvold var imponert over den evna Hundseid hadde til å skrive grove talar, men likevel å framføre dei som om han improviserte.

Sikkert er det at Hundseid i liten grad var ein kompromissets mann. Saklege, grundige vurderingar av fordeler og ulemper ved ei sak høvde svært dårleg saman med sinnelaget hans. Han var mannen for dei bråe kast, og han trekte gjerne konklusjonen før han utforma premissane.

• landssvikoppgjeret
• Noregs historie frå 1905 til 1939
• Noreg under andre verdskrigen
• Senterpartiet
• statsministrar i Noreg

• Haffner, Vilhelm: biografi i Stortinget og statsrådet 1915–1945, bind 1, 1949
• Nielsen, May-Brith Ohman: Jord og ord, doktoravhandling, Bergen 1997
• Nielsen, May-Brith Ohman: Bondekamp om markedsmakt, bind 1 av Senterpartiets historie 1920–2000, 2001
• Nielsen, May-Brith Ohman: biografi i Norsk biografisk leksikon, andre utgave (NBL2), bind 4, 2001