slang

Ordet slang har vore brukt på noko varierande måtar gjennom tidene. I engelsk dukkar det opp midt på 1700-talet, og då med om lag same tyding som cant – særspråk for yrkeskriminelle. Seinare blei slang nytta om eit slags «vulgærspråk» og gjerne blanda saman med dialekt. Gradvis har det vakse fram ei forståing av at slang først og fremst er eit stilistisk fenomen, og at det særleg gjeld ordforrådet. Også munnhell, faste talemåtar, klisjéar og metaforiske uttrykk kan fungere som slang. Men det kan ofte vere vanskeleg å peike på sikre kjenneteikn, og det blir dermed gjerne opp til stilkjensla kva som blir oppfatta som slang.

Opphavet til ordet slang er uvisst, men truleg er det i seg sjølv eit slangord. Ein teori går ut på at det er utvikla av 'beggar's language' (tiggarspråk) gjennom eit mellomsteg 'slanguage', men det er dårleg grunnlag for denne forklaringa. Den viktige slangforskaren Eric Partridge meinte at det kunne vere lånt inn i engelsk frå skandinaviske språk og ha samanheng med slengjenamn, slengjeord o.l. I Oxford English Dictionary held ein dette for lite sannsynleg på grunn av den seine dateringa i engelsk.

I dei nordiske språka kjem ordet inn som lån frå engelsk i siste halvdel av 1800-talet, ofte avgrensa til å gjelde engelsk språkbruk. Frå rundt hundreårsskiftet 1900 blir det teke inn i ordbøkene.

Slang oppstår hovudsakleg på tre måtar:

1. Bruk av gamle ord med ny tyding, som potet for etnisk nordmann eller kvithuda person.
2. Bruk av gamle ord med ny form, for eksempel kortord som serr 'seriøst' eller initialord som OMG, 'oh my god'. Det er vanleg å bruke ulike endingar på kortord, slik som –is i grandis, ei forkorting for 'Pizza Grandiosa'.
3. Lån av ord frå andre språk. I norsk lånar vi særleg mange ord frå engelsk. Vi lånar både ord som er slang i engelsk, slik som weirdo , 'gal, rar', og ord som er normalord i engelsk, som money , 'penger', men som altså brukast som slang i norsk.

Ord som til å byrje med opplevast som slang, kan over tid gå over i normalspråket. Eit døme er orda gøy, som på 1950-talet var eit slangord med lavstilspreg, men som med tida har endra seg og vorte til eit nøytralt ord.

Det har gjerne vore hevda at slangord vanlegvis er kortlevde. Ein grunn til det er at kjenslefarga ord treng utskifting raskare enn nøytrale ord. Ein annan grunn er at når slangord kjem over i allmennspråket og misser stilverdien sin, må dei erstattast med nye slangord.

Slang er ikkje noko nytt fenomen; sannsynlegvis har det eksistert slang til alle tider. Den greske forfattaren Aristofanes, som døydde år 385 fvt., brukte slang flittig i dei komiske verka sine, og i romartida finn me ein utbreidd bruk av slang hos forfattarar som Plautus, Horats, Juvenal og Petronius. Det mest berømte latinske slangordet frå romartida er testa, som eigentleg betyr 'krukke' og vart brukt av romerske soldatar som slong for 'hovud'. Dette slangordet gav opphav til det franske ordet tête, som i moderne fransk er normalorda for 'hovud'.

Ein veit lite om slanghistorie i mellomalderen før senmiddelalderen. På 1200-talet dukkar skildringar av rotvelsk opp i tysk, på 1400-talet argot i fransk og 1500-talet cant i engelsk – alle nemningar på det hemmelege særspråket eller skjulespråket som vart brukt blant tjuvar, tiggarar og omstreifarar.

På midten av 1700-talet dukka sjølve omgrepet slang opp i engelsk språk, der det i utgangspunktet vart brukt med same betydning som rotvelsk, argot og cant, altså som ei nemning på hemmelege særspråket til dei yrkeskriminelle. Det er uvisst kva ordet opphavleg kjem av, men ei velkjend forklaring er at orda slang i seg sjølv er eit slanguttrykk: Det er ei forkorting av beggars' language (tiggarspråk), der ein har teke med seg den siste s-en i ordet beggars og slått han saman med første halvdel av ordet language.

Mot slutten av 1700-talet vart begripen slang utvida til å omfatte særspråket til også andre grupper enn dei kriminelle, som legar og advokatar. Her er me over på den fagspråklege sjargongen, som nemnt innleiingsvis.

På byrjinga av 1800-talet fekk slangen ei endå vidare betydning i engelsk, og begripe slang vart no brukt som ei nemning på uformelt språk under nøytralt stilistisk nivå, både nye ord og gamle ord brukt i nye samanhengar. Slang, slik det blir i dag brukt, omfattar gjerne alle dei tre: «underverdas» hemmelege kodespråk, yrkesfagleg sjargong og uformelle lavstilsord meir generelt.

Orda slang vart lånt inn i dei nordiske språka på slutten av 1800-talet, sjølv om det finst døme på slang som er langt eldre. Utover på 1900-talet blir fenomenet slang vigde stadig større interesse, og då særleg Oslo-slangen.

I 1952 gav ut Ulf Gleditsch boka Det får'n si, som ifølgje forfattaren sjølv var «den første i sitt slag i Noreg», og som handla om nettopp Oslo-slangen. Nokre av slangorda Gleditsch nemner, er ikkje lenger i bruk i norsk i dag. Det gjeld særleg tidstypiske slangord knytt til den teknologiske utviklinga, som ringebu om 'telefonkiosk', og maskindass om 'vassklosett'. Andre ord er framleis i bruk, men har mista sitt ekspressive slangpreg og er vorte til nøytrale ord i norsk. Nokre døme er røyk, jogge, jobbe, drink og flørt. I tillegg finn me ein del slangord som verken har forsvunne eller er vorte normalord, men som har behalde sitt slangpreg. Dette gjeld ord som purk og snut for 'politi' og gryn og spenn for 'pengar'.

I 1962 gav ut Ingvald Marm boka Slang og sjargong: En kavalkade over det muntre innslaget i norsk hverdagstale. Marm uttrykkjer her bekymring for «den gigantiske dumping-import» av engelske lånord i norsk. Påverknaden frå engelsk var noko som for alvor skaut fart utover 1950-talet.

Det var ikkje før på 1980-talet at forskarar byrja å fatte interesse for slangen som fenomen. Først ute var Tone Tryti, som skreiv hovudoppgåva si om slang i 1982; denne vart seinare omarbeidd til boka Norsk slang (1984).

I 1985 gav ut Halvor Eifring ei bok om narkotikaslang, kalla Høy eller stein?, og frå 1990-talet har det komme fleire studiar om slang. Den første av desse var Stine Aasheim si hovudoppgåve Kebabnorsk frå 1995 om slangen blant ungdommar i multietniske ungdomsmiljø i Oslo. Termen kebabnorsk vart raskt både populær og utskjelt i media så vel som i akademia, og forskarar har seinare lansert fagtermen multietnolektisk norsk som erstatning. Abdi Guleeds slangordbok frå 2013 fekk tittelen Den nye norsken.

På slutten av 1990-talet og byrjinga av 2000-talet vart det gjort fleire studiar av slang som ein del av forskingsprosjektet Ungdomsspråk och språkkontakt i Norden (UNO). Forskarane i UNO-prosjektet gjennomførte mellom anna ei felles skriftleg slangundersøking blant elevar i dei nordiske landa, og eitt av måla var å studere lånord i slangen. Det viste seg at engelske lånord utgjorde den sterkaste påverknaden, og òg at det var mange av dei same orda som vart lånte inn i dei ulike nordiske språka, mellom anna party, nerd, happy, in, cash, babe, bitch og crazy. Dette fortel noko om at påverknaden frå angloamerikansk kultur er relativt lik i heile Norden.

Medan lånord frå engelsk utgjorde om lag 20 prosent av materialet i både dansk, svensk og norsk, utgjorde lånord frå andre framandspråk ikkje meir enn 2–3 prosent av materialet i dei ulike landa. Fleire av desse var lånord frå ikkje-vestlege språk, og dei var meir ulike i kvart land enn dei engelske lånorda. Dette kan nok forklarast med at dei har oppstått i multietniske miljø der samansetninga av innvandrargrupper er ulik.

På 2000-talet er det skrive mykje om slang, og det er særleg to tema som går igjen: Det eine er påverknaden frå andre språk, og det andre er påverknaden frå den teknologiske utviklinga. Når det gjeld andre språk, er det framleis engelsk som er hovudleverandøren av nye slangord. Noob 'nybyrjar, amatør' og asap 'as soon as possible' er to døme på nyare engelske slangord i norsk, og denne påverknaden berre aukar i styrke. Multietnolektisk norsk får òg stadig auka merksemd.

Det auka fokuset på slang knytt til den teknologiske utviklinga kjem først og fremst av at utviklinga av sosiale medium har medført ein stor auke i uformelt skriftspråk. Dette språket er mellom anna prega av mange utelatingar (ellipsar) og kortord. Eit kjent døme på slang av denne typen er initialorda, som blir laga av første bokstav i kvart ord i eit lengre uttrykk, som brb (engelsk be right back) og wtf (engelsk what the fuck). Ein viktig grunn til at ein kortar ned orda, kan vere at ein sparer tastetrykk og tid, altså at ein økonomiserer med språket, men det har òg fått ein sjølvstendig sosial funksjon som ein identitetsmarkør.

• banning
• lånord
• dialekt
• fagspråk
• sjargong

• Gleditsch, Ulf: Det får'n si. Norsk slangordbok, 1952
• Guleed, Abdi: Den nye norsken: slangordbok, 2013
• Marm, Ingvald: Slang og sjargong. En kavalkade over det muntre innslaget i norsk hverdagstale, 1962
• Slangordboka 2007, Kunnskapsforlaget
• Tryti, Tone: Norsk slangordbok, 2008
• Østby, Andreas: Kebabnorsk ordbok, 2005