Kongesaga er ein norrøn saga som handlar om livsløpet til ein konge. Dei aller fleste kongesagaene handlar om norske kongar, men det finst også sagaer om danske kongar, som Skjo̢ldunga saga (frå kring 1200) og Knytlinga saga (frå 1260–talet).
Beslekta med kongesogene er dei islandske bispesogene og soger om jarleætter, til dømes Soga om Orknøyingane og ei soge om ladejarlane, som no er tapt, men som ein trur må ha eksistert.
Vi veit at islendingane Sæmundr fróði og Ari fróði skreiv om norske kongar i første halvdelen av 1100-talet. Dette var truleg kortfatta krønikar, og Sæmundr skreiv truleg på latin. Tekstane er ikkje overleverte, men dei er nemnde i fleire seinare kjelder.
Mot slutten av 1100-talet var det minst tre historiesjangrar i det norrøne språkområdet: Den første er små, kronologiske oversynsverk på norrønt eller latin, som til dømes Ågrip, Theodricus' noregshistorie og Historia Norvegiæ, den andre er soger om samtidige kongar, som Grýla og Hryggjarstykki, og til sist olavssoger, soger på norrønt og latin om misjonskongane Olav Tryggvason og Olav den heilage.
Dei eldste olavssogene var truleg skrivne mot slutten av 1100-talet etter mønster av hagiografiar. På Island var Olav Tryggvason spesielt interessant som kristningskonge og som den som rydda vegen for Olav den heilage.
Olavssogene bygde gjerne på dei kortfatta oversynsverka, men også på munnlege kjelder. I Odd Snorressons soge om Olav Tryggvason ser vi spor av munnlege kjelder i ordlag som «somme seier at …» og «andre seier …». Mange motiv er dessutan tekne frå Bibelen og annan kristen litteratur, og vi ser tydelege sjangertrekk frå den europeiske helgenlitteraturen.
Dei tidlegaste sogene er ikkje alltid spesielt godt redigerte, men nokre episodar skil seg ut, til dømes skildringa av slaget ved Svolder i Odds soge om Olav Tryggvason: Dei danske og svenske kongane står og speidar etter Olav Tryggvason, og høgdepunktet blir nådd når Ormen Lange kjem til syne. Slike og fleire andre scener er tekne opp i seinare versjonar av sogene, til dømes av Snorre Sturlason i Heimskringla.
Både kortare oversynsverk og lengre Olavssoger vart etter kvart brukte som kjelder, reviderte og utvida eller tekne beint opp i større kompilasjonar av kongesoger. Det som allereie fantest, vart supplert med stoff frå munnleg tradisjon, frå skaldedikting og i høg grad også av slikt som den einskilde kompilatoren måtte ha av fri fantasi og kunstnarleg evne.
Det første overleverte dømet på eit slikt verk er Morkinskinna, som ein reknar med vart sett saman i løpet av dei to første tiåra av 1200-talet. Enno ser vi at språk og stil er primitivt i høve til seinare soger, med noko ustø kronologi og med gjentakingar og motseiingar. Morkinskinna vart brukt som kjelde i Heimskringla, og verket er spesielt interessant på grunn av dei mange tåttane. Morkinskinna dekkjer tida etter Olav den heilage.
Dernest har vi Fagrskinna, som vart til i Noreg kort tid etter Morkinskinna. Denne kompilasjonen ligg nærast Heimskringla både i tid og i emne: Fagrskinna byrjar med Halvdan Svarte og går heilt fram til Magnus Erlingsson, men har til skilnad frå Heimskringla ingenting om tida føre Halvdan Svarte.
Fagerskinna er ikkje særleg original, og kompilatoren har stort sett kopiert og redigert eksisterande tekstar. Det største framsteget er samansetjinga av stoffet. Emnevalet er også noko annleis enn tidlegare; kompilatoren er glad i slagscener og lagar lange skildringar av dei, men det mest berømte slaget av alle, slaget på Stiklestad, er heilt oversett.
I Fagrskinna er kjeldene kritisk behandla. Legender og overnaturlege skildringar er stort sett utelatne, og forteljinga går frå den eine til den andre kjelda, alt etter som kor mykje framstillingane der er til å stole på. Skaldedikta er spesielt godt utnytta som kjelde, og dei blir brukte til å kjeldefeste forteljinga.
Høgdepunktet blant kompilasjonane er Heimskringla, skrive av Snorre Sturlason på 1220-talet. Fagrskinna kan ha vore eit viktig førebilete for Snorre, som på same måten som kompilatoren av Fagrskinna er skeptisk til legender og det overnaturlege, og som underbyggjer forteljinga si med skaldedikt.
I tillegg byggjer Snorre ut forteljingane med ein indre logikk og motiv og med eit språk og ein stil som er karakterisert som noko av den beste prosaen vi har frå norrøn tid. Snorre gjev liv til personane i forteljinga gjennom dialogar og talar, og forteljinga blir bygd opp med spenning, dramatikk og slåande replikkar og driven framover med subtile motiv og frampeik. Språket er lett og folkeleg, til skilnad frå den tunge, latinske stilen ein kan finne i nokre av dei eldre sogene.
Flateyjarbók inneheld også kongesoger, men har først og fremst kopiert eksisterande soger og utvida stoffomfanget med mange andre slags soger, som Soga om orknøyingane, Soga om færøyingane, islendingesoger som Soga om fosterbrørne, og fornaldersoger som Soga om Jomsvikingane. Stoffet er sett saman utan å endre teksten i stor grad. Unnataket er versjonen av Soga om Olav den heilage i Flateyjarbók, som er bygd ut med mykje stoff frå andre kjelder.
På 1180-talet byrja abbed Karl Jónsson på Grýla, ein del av det som er overlevert som Sverresoga. Dette verket var bestilt av Sverre sjølv, og han «sat over» medan Karl skreiv. Resten av soga vart skriven etter at Sverre døydde i 1202.
Om tida etter kong Sverre vart den anonyme Baglarsoga skriven, og den siste fullstendige kongesoga vi har overlevert, er Soga om Håkon Håkonsson av Sturla Þorðarson. Det finst dessutan brot av ei soge om Magnus Lagabøte, og det er den siste soga om ein norsk konge vi kjenner til.
Samtidssogene kan ha ein litt annan karakter enn andre kongesoger. Det har truleg vore stor bruk av munnlege kjelder, men sogeskrivaren kunne nok også bruke skriftlege dokument frå dei kongelege arkiva. Samtidssogene er difor betre som kjeldeskrifter, men ikkje nødvendigvis som underhaldningslitteratur.
Store norske leksikon
Kommentarer
Kommentaren din publiseres her. Fagansvarlig eller redaktør svarer når de kan.
Du må være logget inn for å kommentere.