Rettskrivingsreforma av 2005

I 1981 hadde bokmålet fått ei rettskriving som langt på veg reverserte den språkpolitikken som hadde vore ført tidlegare på 1900-talet, og som hadde hatt gjensidig tilnærming mellom bokmål og nynorsk som mål.

Mange tradisjonelle former som vart assosiert med riksmålsrørsla sin språkvariant, hadde vore utestengt frå den offisielle rettskrivinga sidan 1938, andre hadde vore tillatne for skuleelevar i deira skriftlege arbeid, såkalla sideformer, men ikkje inkludert i læreboknormalen og dermed ikkje tillatne i lærebøker (og i statstenesta).

I 1981 kom mange slike tradisjonelle former inn att i læreboknormalen for bokmål, samtidig som dei tilsvarande radikale formene (tilnærmingsformene) framleis vart ståande som valfrie former i rettskrivinga.

Dette innebar ein uvanleg stor valfridom i bokmålsrettskrivinga, samtidig som dei tradisjonelle formene i stor grad hadde ei overvekt i skriftleg språkbruk. Dermed vart det fram mot tusenårsskiftet aktuelt å redusere denne valfridommen og prioritere dei formene som var mest vanlege i skriftleg bruk. Tilnærmingspolitikken (sjå samnorsk) vart no sett på som mindre aktuell; i staden var det blitt eit hovudprinsipp for språkpolitikken å basere seg på ei varig kløyving av norsk skriftspråk i to målformer: bokmål og nynorsk.

Denne nye språkpolitikken vart formalisert i 2002. Norsk språkråd hadde sidan 1972, da rådet vart oppretta, hatt eit punkt i vedtektene sine om å «støtte opp om utviklingstendenser som på lengre sikt fører målformene nærmere sammen». I 2002 vedtok Stortinget samrøystes å ta dette punktet ut av vedtektene. Da var Norsk språkråd alt i gang med ein gjennomgang av bokmålsrettskrivinga med tanke på ei reform i samsvar med dei nye tendensane i språkpolitikken.

Frå 1997 av arbeidde bokmålsmedlemmene i fagnemnda i Norsk språkråd med eit framlegg til revisjon av bokmålsrettskrivinga, og på årsmøtet i rådet i 2000 vart eit omfattande framlegg vedtatt. Hovudprinsippet var at alle tillatne former i rettskrivinga skulle jamstillast, slik at distinksjonen mellom hovudformer og sideformer skulle falle bort. Dessutan vart det foreslått å ta ut av rettskrivinga ein del former som var lite brukt i skrift.

Kulturdepartementet gav ei tilbakemelding til Norsk språkråd mot slutten av 2000. Departementet støtta hovudinnhaldet i framlegget frå bokmålsseksjonen, men ønskte ein meir heilskapleg gjennomgang av normalen, og som del av det også ei vurdering av forholdet mellom det offisielle bokmålet og riksmålsrørsla sin normal. Fagnemnda (bokmålsmedlemmene) arbeidde deretter vidare med rettskrivinga på bakgrunn av ein del konkrete spørsmål i brevet frå departementet.

På rådsmøtet i 2003 vart ei større pakke av vedtak lagt fram for bokmålsseksjonen i rådet og vedtatt oversendt til departementet. Nokre supplerande vedtak på konkrete punkt vart gjort av fagnemnda i 2004 og sendt over til departementet utan behandling i samla råd. Frå nyttår 2005 vart så Norsk språkråd nedlagt i den forma rådet hadde hatt, og erstatta med eit nytt organ som hadde fått namnet Språkrådet, med departementsoppnemnt styre, og utan den rådsforsamlinga Norsk språknemnd og Norsk språkråd hadde bestått av.

Tidleg i 2005 godkjente departementet framlegga frå Språkrådet og fastsette at den nye bokmålsrettskrivinga skulle ta til å gjelde frå sommaren det året. For første gong på nesten hundre år var ikkje Stortinget involvert i vedtaksprosessen som låg til grunn for ei rettskrivingsreform.

Som nemnt vart skiljet mellom hovudformer, som til saman hadde utgjort ein læreboknormal, og sideformer, som hadde vore valfrie for skuleelevar, men ikkje i lærebøker, oppheva. Alle former i rettskrivinga skulle heretter vere jamstilt i alle samanhengar.

Dei konkrete endringane i rettskrivinga kan listast opp slik:

Departementet slutta seg til alle framlegga frå Språkrådet med eitt unntak: Rådet hadde foreslått å jamstille tyve med tjue og tredve med tretti parallelt med jamstillinga av syv med sju. Samtidig hadde rådet gått inn for at den «nye teljemåten» framleis skulle vere den einaste gyldige. Departementet var einig i dette, men meinte at formene tyve og tredve kunne motverke denne teljemåten, i og med at kombinasjonar av typen «tyvefire» og «tredveseks» var svært sjeldsynte i vanleg språkbruk, mens fireogtyve og seksogtredve enno var vanleg i kvardagsleg bruk hos mange. Departementet overprøvde derfor Språkrådet på dette punktet og fastsette at tjue og tretti stadig skulle vere eineformer. Forma syv kan lettare innpassast i den nye teljemåten (trettisyv og jamvel tjuesyv finst såleis i talemålet, i motsetning til «tyvesyv» eller «tyvesju»), og denne forma vart derfor godkjent av departementet.

I all hovudsak bestod revisjonen av bokmålsrettskrivinga i 2005 i at tradisjonelle og framleis vanleg brukte former vart styrka, slik at mange bokmålsbrukarar ikkje opplevde reforma som ei endring i det heile. Dermed gjekk innføringa av reforma i praktisk språkbruk glatt og utan særleg diskusjon.

• rettskrivingsreform
• norsk
• bokmål
• nynorsk
• norsk språkhistorie