fele

Fele, den norske varianten av fiolin. Fela har fire strenger, og elles form som ein fiolin. Den har vore i bruk som folkemusikkinstrument sidan 1600-talet.

Fela er eit av dei mest utbreidde folkemusikkinstrumenta våre, mykje brukt som danseinstrument, men elles brukt til alle typar folkemusikk. Det er vanleg å dele folkemusikkkartet i to: eitt område for fele og eitt område for hardingfele.

Av høgt profilerte felespelemenn kan nemnast Fel-Jakup, Hilmar Alexandersen, Hans W. Brimi og i våre dagar Sven Nyhus og Gjermund Larsen.

Det er usikkert når fiolinen kom i bruk i Noreg. Mange forskarar meiner at fiolinen ikkje kan ha vore særleg utbreidd før etter 1650, men det blir stilt spørsmål ved om fiolinen kan ha kome direkte til norske bygder frå Tyskland. Frå andre halvdel av 1600-talet fortel fleire kjelder om felespel på bygdene i Finnmark, Røros, Nordmøre, Sogn, Hardanger, Ryfylke og Hallingdal. Det er rimeleg grunn til å tru at fela var kjent på bygdene alt før 1650. Fela blei fort populær fordi det alt eksisterte ein tradisjon for folkeleg felespel, framført på det ein ofte har kalt «bondefeler».

Det er særleg i samband med gjestebod, bryllaup og andre festlege lag at ein møter fela, både omtalt som fiolin, og under meir dialektnamn som feile/feyle, felaa/fele og giaa.

Felas stordomstid var på 1800-talet, særleg som danseinstrument, men ein tilbakegang kom mot slutten av hundreåret som eit resultat mange religiøse vekkingar, fela blei sett på som eit ”syndig” instrument. På same tid kom i tillegg trekkspelet inn som ein konkurrent til fela. Etter kvart begynte òg hardingfela å spreie seg utover og var i ferd med å erobre ein del eldre feledistrikt, spesielt på Sør- og Vestlandet.

Tilbakegangen for folkemusikken generelt ramma òg felespelet utover på 1900-talet. Ein må heilt til 1970 før dette snudde, då byrja ei oppblomstring som har vart ved med mange nye unge tradisjonsutøvarar i store delar av landet. Også innafor utviklinga av den moderne folkemusikken har fela fått ein naturleg plass som soloinstrument og i samspel med andre instrument. 

Folkemusikkartet blir gjerne delt i to, eitt feledistrikt og eitt hardingfele-distrikt.

Kyststripa i Telemark og på Sørlandet, reknast til feleområdet, medan Vestfold er eit grenseområde der med finn båe feleslaga. Resten av Austlandet, Nordmøre, Trøndelag og Nord-Noreg er feleområde. Hardingfeledistriktet omfattar områda med midtre og øvre delar av fylka Buskerud og Telemark og Agder. Vidare Valdres i Oppland, og heile Vestlandet oppover til Nordfjord og Sunnmøre. Dette er typiske område der me finn båe feleslaga. Desse grensene har med få unntak vore stabile over lang tid.

• hardingfele
• folkemusikk
• strykeinstrumenter
• musikkinstrumenter