Rettskrivingsreforma av 1907

Det danske skriftspråket i Noreg på 1800-talet vart kalla både dansk-norsk, norskdansk (særleg av nynorskfolk) og «det almindelige Bogmaal». Den offisielle rettskrivinga var identisk med den danske, men etter kvart voks det fram ei rørsle for fornorsking blant ein del språkbrukarar, med læraren Knud Knudsen som den fremste talsmannen. Dei konkrete framstøytane for slik fornorsking var førebels reint private, og ganske usystematiske. Den endringa som Knudsen klarast og skarpast gjekk inn for, var såkalla harde konsonantar etter vokal (p, t og k der dansk hadde b, d og g, altså tape, bite og bruke i staden for tabe, bide og bruge). På andre punkt gjekk han inn for meir uttalenære skrivemåtar enn dei gjeldande.

I 1862 gjennomførte Kyrkje- og undervisningsdepartementet nokre ortografiske forenklingar: Lange vokalar hadde vore skrivne med stum e eller fordobla, men det vart no avskaffa. Der ein før skreiv faae, Meel, Miil, Huus skulle det no heite faa, Mel, Mil, Hus. I tillegg vart bokstavane c, ch og q for k-lyden i framandord erstatta med k, mens ph vart erstatta med f (Control, Charakteer, qvalm og Philosoph skulle skrivast Kontrol, Karakter, kvalm og Filosof). Denne reforma omfatta altså berre skrivemåtar, ikkje sjølve språkformene; alt skulle uttalast som før. Sjå artikkelen norvagisering.

I 1884 vart parlamentarismen innført i Noreg, og Venstre fekk regjeringsmakta. Dette partiet var positivt til fornorsking av skriftspråket og leseuttalen i skulen. I 1887 sende departementet ut eit skriv som gjekk ut på at elevane skulle lese opp ord med dansk skriftform på det norske «høgare talemålet» som låg nærast skriftmålet, det vi i dag ville kalle «tala bokmål». Eit mykje sitert døme er setninga: Han lader fem være lige, og bryder sig ikke om at broderen raaber og leder efter ham. Dette skulle elevane lese opp slik: Han lar fem være like, og bryr sei ikke om at broren roper og leter efter ham.

Dette skapte likevel nye problem, for elevane hadde vanskeleg for å takle desse skilnadene mellom det dei las i boka og det dei skulle lese opp. I 1890-åra vart derfor ei skriftreform som minska desse skilnadene meir og meir aktuell. Det var denne utviklinga som etter mange års utgreiingar, diskusjonar og utprøvingar enda med rettskrivinga av 1907.

Rettskrivinga i riksmålet vart frå 1880-åra av regulert av skulestyraren Jonathan Aars i samspel med Kyrkje- og undervisningsdepartementet. Aars redigerte ei ordliste, Norske retskrivningsregler, som frå 1885 av vart kontrollert og godkjent av departementet, og der kunne han føre inn små endringar i enkeltord og såleis gjennomføre ei diskret fornorsking. Den største endringa han gjorde, med departementets godkjenning, var å gjennomføre små forbokstavar i substantiv i 1887. I Danmark skjedde det først i 1948.

Men i 1890-åra vart det behov for større endringar, og det skjedde i første omgang ved hjelp av det første bandet i Nordahl Rolfsens leseverk for folkeskulen, som skulle få stor innverknad i dei følgjande tiåra. Her hadde Moltke Moe, professor i norsk språk og folkeminne ved universitetet i Kristiania og ein leiande fornorskingsforkjempar, den sentrale funksjonen som språkkonsulent, og han gjennomførte ein del fornorska former (til dømes rope, blaase, leke for raabe, blæse og lege, strævde og talte for strævede og talede, hester og berg for heste og bjerge), rett nok ganske inkonsekvent. Departementet autoriserte denne leseboka da ho kom ut i 1892, og det gjorde det straks viktig å ta stilling til om elevane også skulle få skrive desse formene når dei fekk lese dei i lesebøkene. Departementet bad da tre fagpersonar om å vurdere dette og gi ei tilråding: skulemennene Jonathan Aars og Simon Wright Hofgaard og professor Moltke Moe. Desse rådde til at dei nye formene vart tillatne, og dei kom inn i Aars si ordliste i 1894.

1907-rettskrivinga var gjennomført i det meste av pressa ved nyttår 1908. Berre Aftenposten, som hadde vore den sterkaste kritikaren av reforma gjennom heile prosessen, sette seg imot og kom etter først i 1923, da det allereie var kome ei ny rettskriving (frå 1917). Også i forretningslivet og samfunnslivet generelt gjekk det ganske glatt å få gjennomført dei nye formene i bruk. Viktig var det òg at nokre lærebokforfattarar i samarbeid utarbeidde eit sett retningsliner for val av former i lærebøkene der rettskrivinga tillét valfridom, for det meste til fordel for dei nyaste og mest norske formene. Den vart følgt i dei fleste lærebøker, det første dømet på det som seinare er blitt kalla ein læreboknormal.

Dette innebar eit prinsipielt brot med dansk i Danmark som normeringsinstans i Noreg. Dette viste seg i praksis, men også med stor symbolverdi, da ei bok skriven på norsk riksmål i 1913 for første gong vart omsett til dansk. Det hadde fram til da vore unødvendig, for ikkje å seie meiningslaust. Det var Knud Knudsens språkpolitiske mål som no var nådd: riksmålet skulle ikkje bygge på dansk skrift, men på «dannede folks omhyggelige, men ukunstlede dagligtale» i Noreg.

Likevel var likskapen mellom dansk og norsk riksmål framleis så stor at mange såg på 1907-reforma som første steg på ein lang veg, ikkje minst nynorskfolk, som hevda at berre nynorsk var eit heilt ut norsk skriftspråk, men også mange riksmålsbrukarar meinte at språket måtte opne seg meir også for det norske folkelege talemålet.

Ein viktig mangel ved rettskrivinga var den inkonsekvente gjennomføringa av dobbel konsonant etter kort vokal, slik at ei ordform som tap kunne bety både ’tap’ (dansk tab) og ’tapp’, mat kunne bety både ’mat’ (dansk mad) og ’matt’, og tak kunne bety både ’tak’ (dansk tag) og ’takk’. Det var mange slike dublettar, som berre kunne løysast ved at dobbelkonsonant vart innført der vokalen var kort, slik at skiljet mellom tap, mat og tak (lang vokal) og tapp, matt og takk (kort vokal) vart klart og tydeleg markert overalt.

Rettskrivingsstriden gjekk såleis vidare fram mot den neste store reforma i 1917.

• rettskrivingsreform
• norvagisering
• norsk
• riksmål
• bokmål