sandawe

I klassifikasjonen sin av afrikanske språk i boka The languages of Africa (1963) plasserte den amerikanske lingvisten Joseph H. Greenberg sandawe i ein familie han kalla khoisan, med tre hovudgreiner (sjå meir i artikkelen Joseph H. Greenberg sin klassifikasjon av afrikanske språk):

1. sørafrikansk khoisan
2. sandawe
3. hadza

Desse språka har dette til felles:

• Dei høyrer ikkje heime i nokon av dei tre andre afrikanske språkfamiliane Greenberg postulerte.
• Dei har velarisk ingressive konsonantar – såkalla «klikklydar» (engelsk clicks).

Fordi dette er alt dei har felles – bortsett frå eigenskapar dei deler med andre språk i verda – må hypotesen om at det finst ein khoisan-familie forkastast. Det er ikkje påvist slektskap mellom sandawe og det andre «klikkspråket» i Tanzania, hadza, og heller ikkje mellom sandawe og «sørafrikansk khoisan», som må delast i tre uavhengige familiar; jamfør artikkelen språkfamiliar og språkisolat i Afrika.

Sandawe og dei andre «klikkspråka» er truleg etterkomarar etter språk som blei snakka i Afrika sønnanfor før bantuekspansjonen som byrja for om lag 3000 år sidan, frå høglandet i grenseområda mellom det noverande Kamerun og Nigeria.

Klikklydar finst ikkje berre i dei språka som Greenberg klassifiserte som khoisan, men også i ein del bantuspråk og kusjittiske språk, som påverknad frå språk med klikklydar frå gamalt av. Dahalo, eit truga språka som blir snakka av rundt 400 menneske ved kysten av Kenya, har i overkant av 60 konsonantfonem, og fire av dei er klikklydar. Det er ei vanleg oppfatning at dahalofolket tidlegare har snakka eit språk som var i slekt med sandawe eller hadza.

Substantiva har to genus eller grammatiske kjønn (maskulinum og femininum) og to numerus eller tal (eintal og fleirtal). Genus og numerus er ikke markerte på substantivet, men på grammatiske markørar elles i setninga, mellom anna subjekt- og objektmarkørar.

Bestemd (bunden) form er uttrykt med eit eige suffiks, -ŋ.

Det finst ein del avleidde substantiv, mellom anna handlarsubstantiv. Substantivet fàréì 'løgnar' er eit handlarsubstantiv danna av verbet fàré 'ljuge'.

Verbet har samsvarsbøying med objektet; jamfør avsnittet Syntaks nedanfor.

Verbet kan òg ha avleiingssuffiks som uttrykkjer det same som norske preposisjonar. Følgjande verb har eit suffiks -kh som uttrykkjer det same som norsk for:

• khwànté–é–kh-^↓sé=sà 'ho kokte han for meg'
• røre–3-for-meg=ho

Objektsmarkøren -é (markert med 3, for «3. person eintal eller fleirtal») viser her til dømes til graut. Subjektsmarkøren =sà er eit såkalla enklitikon, ein mellomting mellom eit suffiks og eit sjølvstendig ord.

Det finst òg mellom anna avleiingsuffiks som uttrykkjer at handlinga at handlinga skjer fleire gonger (iterativ):

• Frå verbet tl'ínké 'sparke' kan ein danne det iterative verbet tl'ínkìmé 'sparke mange gonger'.

I ein substantivfrase – eit setningsledd der eit substantiv er overleddet – står nokre underledd føre substantivet og andre etter. I dømet nedanfor står overleddet i midten, med eit underledd føre som uttrykkjer «eigar» og eit underledd etter som er eit adjektiv. Bokstavleg tyder det 'den store maten deira', men her er det meint 'den viktigaste maten deira':

Føre eigarleddet kan det stå eit demonstrativ og etter adjektivet kan det mellom anna stå eit talord.

Strengt teke tyder hèsó 'dei', ikkje 'deira'. At det er ein eigar og må setjast om med 'deira', går fram av den vesle pila på ^↓mântchà 'mat'. Pila viser at tonen på ordet er litt lågare enn vanleg (dette blir kalla downstep), og den litt lågare tonen fortel at substantivet har eit eigarledd føre seg.

Sandawe er eit SOV-språk, det vil si eit språk der subjektet (S) kjem først, deretter følgjer objektet (O) og til slutt verbet (V) – eventuelt med eit adverbial føre subjektet eller mellom objektet og verbet. Følgjande setningar er karakteristiske:

'Han slipa knivar'

Verbet qhèng-ím-á-á har objektsmarkørane -á FLEIRTAL og -á 3. PERSON, som til saman tyder 'dei'.

'Dette plagget er veldig møkkete'

Begge setningane finst det ein subjektsmarkør -à 3, for '3. person'. Dette er eit enklitikon som heng på det siste ordet føre verbet – i den første setninga på objektet, i den andre setninga på adverbialet.

Sandawe har ti stemde og to ustemde vokalar. Dei stemde er fem korte og fem lange:

Det er ein kontrast mellom stemde og ustemde vokaler berre i slutten av ord.

Sandawe har 45 konsonantfonem, som kan delast i tre grupper:

• Pulmonisk egressive, med luftstraum ut frå lungene, som i alle norske konsonantar
• Glottalisk egressive (ejektivar), med luftstraum ut sett i gang ved at ein hevar strupehovudet
• Velarisk ingressive (klikkar), med luftstraum inn sett i gang ved at ein «syg» luft inn med eit lukke bak i munnen

Det finst 27 pulmonisk egressive konsonantar:

Forkortingar: L = lukkelyd eller affrikat, F = frikativ, N = nasal, X = approksimant eller likvid, U = ustemt og uaspirert, A = ustemt og aspirert, S = stemt.

Det finst tre glottalisk egressive konsonantar:

Det finst 15 velarisk ingressive konsonantar:

Alle stavingar byrjar med éin konsonant. Det finst både opne stavingar og lukka stavingar. Dei lukka stavingar endar med éin konsonant.

Sandawe er, som dei fleste afrikanske språk sønnenfor Sahara, eit tonespråk. Det er to tonehøgder, høg (H, merkt med akutt aksent: ´) og låg (L, merkt med gravis aksent: `). I tillegg finst det ein stigande tone (LH, merkt med `´ eller ˇ), og i nokre få særtilfelle ein fallende tone (HL, merkt med ´` eller ^). Her er nokre døme:

• c'ínà 'bryst' vs. c'íná 'sand'
• ts'ǒŋ 'nashorn' vs. ts'óŋ (eit treslag)